Svart á hvítu - 01.01.1980, Blaðsíða 34

barnalegu þrjósku og þrætugirni sem oft er sögð fylgja
ellinni. í gönguferð þeirra hjóna er gott dæmi um þetta.
Guðríður er að enda viö að gefa öndunum og hendir
pokanum undan brauðinu út í Tjörn. Séra Böövar fær
„snarpar andmælaviprur í munnvikin" (s. 29) og snuprar
konu sína. Hann heldur áfram aðfinnslum sínum hvernig
sem Guðríður reynir að færa talið að öðru og er fyrr en
varir orðinn svo móðgaður að hann neitar að miðla konu
sinni af meira brauði:
Nei! Þetta er mitt brauö!
Frú Guðríöur hváöi.
Ég veit ekki betur en þetta sé mitt brauð!
Frú Guðríöur varö rviö háleitari.
Ég veit ekki betur en ég hafi keypt þetta brauö fyrir mína peninga!
sagöi séra Böövar og tók stafinn úr handarkrikanum. Mér er þaö ekkert
útbært, — ekki handa þessum ribböldum!
(Bréfið, s. 32)
í augum lesanda verður séra Böðvar því á köflum
grátbrosleg persóna með stöðugu nöldri sínu og
óánægju með konu sína, sem rétt eins mætti kalla van-
máttuga og ómeðvitaða hefnd fyrir framhjáhaldið forð-
um. Til gamans má geta þess sem Ólafur hefur sagt í
viötali, að sams konar atvik og að ofan er lýst, sem hann
varð vitni að einhverju sinni við Tjörnina, hafi orðið
kveikjan að sögunni.
Með þessari frásagnaraðferð setur söguhöfundur sig í
vissa fjarlægö frá lífsviöhorfum aðalpersónu sinnar og
það verður að hafa í huga þegar þau eru skoðuð eilítið
nánar hér á eftir. Það er semsé sjálfsvitund séra Böðvars
sem er í brennidepli, erfiðleikar hans við að þekkja sjálf-
an sig og ná til sannrar siðferðilegrar reisnar. Þetta er
eins konar nútímaleg þroskasaga manns sem hefur lifað
„breytinguna rniklu" og getur hvorki horfst í augu við
hana né sína eigin ævi. í þroskasögum rómantísku
stefnunnar var yfirleitt sett jafnaðarmerki milli vitundar
lesanda og aöalpersónu, en um aldamótin taka hlutföllin
að breytast lesanda í hag (a.m.k. í dönskum þroskasög-
um, sbr. Ideologihistorie IV, s. 17—25). Danski bók-
menntafræðingurinn Knud Wentzel rekur þar hvernig
innihald þroskasögunnar breytist frá því að vera saga um
mann sem öölast sanna sjálfsvitund og hefur tileinkað
sér mikilsverð siðferðileg gildi til þess að birta uppgjör
manns sem sér sjálfsmynd sína hrynja þegar honum
verður Ijóst að í raun eru það duldar og einatt líkamlegar
hvatir sem eru aflvaki gerða hans en ekki þau siðferði-
legu verðmæti sem hann ímyndaði sér. Eftir því sem liðið
hefur á okkar öld hefur þessu þema æ oftar veriö sniöinn
stakkur smásögunnar, kjarni lífs aðalpersónunnar er
dreginn saman í stutta sögu þar sem hún vaknar af lífs-
draumi sínum til hins grimma veruleika. Þannig er þaö
líka íBréfi séra Böðvars; prestur er eitt andartak rifinn úr
þokukenndum heimi tálsýna sinna um eigið lífshlaup til
að sjá grimman, áþreifanlegan, líkamlegan veruleikann,
— og lifir þaö ekki af. Nútíminn hefur sigrað gildi fortíð-
arinnar, líkt og þegar gamla konan grét við veginn. Að-
ferð Bréfsins minnir um leið á analýtísk leikrit: Mikilvæg-
ustu atburðirnir urðu áður en sagan hefst.
Til að kanna þetta nánar skulum við líta á helstu ein-
kenni „heims" séra Böðvars. Böðvar á það sameiginlegt
með flestum jákvæðum persónum í sögum Ólafs Jó-
hanns að í honum er einhvers konar listamannseðli eða
sköpunarviðleitni. Hann er með a.m.k. þrenn skrif í tak-
inu: Bréfið til dóttur sinnar vestan hafs, hugvekju (Máttur
bænarinnar) sem á að birtast í kirkjuritinu og Minn-
ingabrot þar sem hann rifjar upp „hin glöðu skólaár".
Karlinn hefur líka sett saman Ijóð hér áður fyrr sem
sungin voru á gleðskaparkvöldum kunningjahópsins.
Þessi þrjú verk sem hann situr yfir á skrifstofunni í upþ-
hafi og við sögulok eru tilraun hans til að koma reglu á
hlutina, til að halda í þau fyrirbæri sem honum þykir vænt
um eða hann hefur sett sér sem siðferðileg viðmið:
Dótturina, minningar úr æsku og trúna, rósemd hugans.
Sköpunarverk Böðvars bregðast honum eitt af öðru
þegar hann kemur heim allur í uppnámi vegna þess að
fundum þeirra hjóna og Gússa bar saman í gönguferð-
inni. Hann lokar að sér inni á skrifstofunni og fer með
bæn, en áhrifin verða „hvergi nærri eins djúptæk og
þegar lítið var í húfi." (s. 92). Hann lítur yfir minninga-
brotin en það fer á sömu leið, sá „grunur læddist að
honum, að héðan af mundi honum varla auönast að
semja neitt að gagni," (s. 100). Eftir á Böðvar aðeins
dóttur sína og bréf þaö sem hann ætlar að senda henni.
Að vísu miöar hægt og hann hefur það á tilfinningunni að
þetta verði „langt bréf" (s. 118). í þeim hugleiðingum er
hann að skoða mynd af dóttur sinni tvítugri þegar líkingin
við Gússa (óstin) verður of augljós — hann getur ekki
lengur bælt þessa vitneskju með sér en er heldur ekki
nógu sterkur til að lifa með henni. Allt það sem Böðvar
hefur verið að reyna að skapa bregst honum, hann
megnar ekki að lifa í sínum eigin heimi og loka veruleik-
ann úti.
Þessi sköpunarverk hans eiga styrk sinn undir gildum
fortíðarinnar. Allt sem séra Böövari finnst jákvætt, allt
sem hann hugsar til af hlýhug er á einhvern hátt tengt
liðinni tíð. Lag Schuberts sem af tilviljun slæðist inn í
óskalagaþátt sjúklinga leitar oft á hann, rifjar upp fyrir
honum horfna hamingjudaga sem eru tengdir skólaár-
unum, eins og þessi dásamlega byrjun síðasta kafla
Minningabrotanna ber vitni um:
Viö skólapiltar vorum ætíó iéttir í lund og gerðum margt okkur til
skemmtunar. Einu sinni var uppi fótur og fit í bekknum okkar —
(8. 11)
Það sem hrífur Böðvar í gönguferðinni umhverfis
Tjörnina er það sem hann getur tengt fortíöinni, hvort
sem það eru hús, fuglar eða ilmur af grasi. Auðvitað
kemst hann að þeirri niðurstöðu að öllu hafi farið aftur
síðan hann var upp á sitt besta (sbr. heimsóknina í
Bernhöftsbakarí s. 26). En nánari tengsl viö náttúruna,
ilmurinn af trjágróðrinum í Hljómskálagarðinum gerir
hann jafnvel sáttfúsari gagnvart konu sinni, a.m.k. áður
en þau hafa hitt Gússa (sbr. s. 42). Séra Böðvar dregur
saman boðskap sinn ágæta vel í lokin þegar hann er að
hugleiöa hvað hann eigi að skrifa dóttur sinni:
Hann ætlaöi að minna hana á vormorgna og sumarkvöld þegar hún var
lítil heima á Aöalfirði, rifja upp fyrir henni nöfn á fjöllum og vogum,
heiöum og jöklum, vötnum og fljótum. Hann ætlaöi aö biöja hana aö
læra utanbókar sum ættjarðarljóö þeirra skálda, sem honum voru
hugfólgnust, til dæmis Jónasar, og brýna þaö fyrir henni, að eitt væri
nauösynlegt á þessari göldróttu öld, aöeins eitt væri nauösynlegt: aö
glata ekki sálu sinni, hvaö sem í boöi væri, ekki trú sinni, ekki von sinni,
ekki kærleika sínum. (s. 117—18)
Hér hefur engin iðnbylting átt sér stað, enginn rudda-
legur nútími umbylt sveitasamfélaginu.
En Böövar getur enga baráttu háð fyrir viðhorfum sín-
um, magnleysi og hrumleiki einkenna hann öðru fremur.
Hann hefur litla stjórn á skapi sínu, honum er fyrirmunað
að játa fávíslega hegðun sína (sbr. s. 33), hann getur
engu svarað Gússa og verður að láta sér nægja að hugsa
honum þegjandi þörfina, og síðast en ekki síst veröur
hann að gefast upp við ritverk sín. Vanmáttur hans er
átakanlegur og kynferðislegt getuleysi hans er sterklega
gefið í skyn. Hann getur ekki sætt sig við að Guöríöur
skuli vera yngri, fjörmeiri og fyrirlítur tilraunir hennar til
aö hafa sig til og auka þar með aðdráttarafl sitt. Þessi
32
SVART Á HVlTU