Svart á hvítu - 01.01.1980, Blaðsíða 36

skemmtilegri en prestsins, um leið og allt sem hann segir
er til þess fallið að hneyksla Böðvar. Hann er tákn þeirrar
karlmennsku, þess lífskrafts sem séra Böðvar skortir.
Gússi hefur flest einkenni .karlmennskuímyndarinnar':
Strigalegan málróm (s. 47), það sér í ,,veðurtekna óst og
loðna bringu" (s. 50), föt hans eru kámótt og hann er
laus við hvers kyns tepruskap. Utan vinnutíma er kynlífið
helsta áhugamál hans (s. 61) og má nærri geta að
Böðvari sé brugðið. Geta og kraftur Gússa á öllum svið-
um er í beinni mótsögn við kveifarskap prestsins. Enda
er oft gefið í skyn að það kvikni einhver neisti með Guð-
ríði meðan þau hjónakornin standa á tali við Gússa, allt
frá því hún „hálfhrópaði upp yfir sig" (s. 47) við að sjá
hann. Hún reynir m.a.s. að hafa sig til fyrir hann (,,kom
við strókinn á höföi sér með fingurgómunum", „strauk
hárlokk frá eyra sér" o.s.frv.). Og þegar frú Guðríður
minnist á málningarvinnu kom jafnvel .kankvíslegur
glampi' í augu Gússa. Það er ekki fyrr en hin nýja kona
Gússa berst í tal sem dofnar yfir Guðríði. Séra Böðvar
þjáist meðan á samtalinu stendur.
Hér birtast átök tveggja tíma, nútímans og fortíðarinn-
ar eða öllu heldur þess sem séra Böðvar kýs að minnast
frá liðinni tíð. Og heimur hans á sér sérstakt svió í sög-
unni þar sem skrifstofan er, þangað hverfur séra Böðvar
,,eins og flóttamaður inn í afdrep sitt" (s. 90). Þangað
ryðst Gússi, þegar Böðvari verður Ijós líking hans og
Svölu, dótturinnar (óstin tengir þau saman, sbr. s. 50 og
s. 120) — og með þessari stóru tálsýn sviptir hann stoð-
unum undan heimi séra Böðvars: ,,Það var eins og blásið
væri á spilaborg, sem reist hefði verið á spilaborg ofan"
(s. 120).
Átök þessara heima má draga saman í yfirlitsmyndir í
anda strúktúralismans, til að skýra merkingarheim sög-
unnar. Haldinn mörgum efasemdum um formgerðar-
stefnuna er það fjarri mér að álíta að með slíkri skema-
tíseríngu sé fengin einhver lokaniðurstaða um verkið; í
þessu tilviki hefur aðferðinni hvort eð er ekki verið beitt
fullkomlega svo hér er frekar um skýringarmyndir við þaó
sem áður hefur verið sagt að ræða, en beinlínis fræði-
lega niðurstöðu. Helstu einkenni þeirra heima sem tak-
ast á mætti setja upp sem svo:
Heimur séra Böövars:
Kosmos — öryggi, óbrotið líf,
heilsteypt fjölskyldulíf, siöferöi-
leg reisn, trú, ást á landinu.
Sviö: skrifstofa Böövars.
Heimur nútíöar:
Kaos — óvissa, tæknivæöing,
upplausn, siöleysi, peningahyggja,
kynlíf.
Sviö. umheimurinn.
Með ritverkum sínum, minningabroti og bréfi auk
kristilegrar hugvekju reynir séra Böðvar að varðveita
heim sinn hvaö sem líður tímans rás, að hverfa aftur. Sú
fyrirætlun er dauðadæmd. Fjölmörg skáld hafa áður
túlkað „breytinguna miklu", iðnvæðinguna, sem átök
heima er búnir eru svipuðum einkennum. Erlendis er
þetta eitt meginstef rómantísku stefnunnar á síðustu öld,
hér vinsælt þema skáldsagna á þessari öld. I þessu tilviki
er málið auðvitað ekki svona einfalt, afturhvarf er tæpast
boðskapur Bréfsins. Það nægir að kanna hvernig heimar
sögunnar tengjast átökum lífs og dauða, sannleika og
lygi. Eins og áður hefur verið rakið ber Böðvar strax frá
upphafi merki feigðar, hann skortir allan lífskraft og
þegar hann verður vitni að slíkum (þó ekki sé nema hjá
steggjum á Tjörninni) fyllist hann andúð. Vanmáttur ein-
kennir séra Böðvar. Um leið er Ijóst að heimur hans er
reistur á tálsýn, bælingu, hann er loginn (.spilaborg').
Hann þolir ekki einu sinni að heyra nafnið sitt (Sigur-
hans). Og þó sagan sé ekki að skafa neikvæðu einkennin
af boðberum nútímans, hefur Gússi til að bera sjálfs-
bjargarviðleitni og lífskraft, hann er fullkomlega
hispurslaus. Sú íróníska fjarlægð sem frásagnaraðferðin
eins og fyrr var rakið skapar milli lesanda og séra Böðv-
ars ýtir enn frekar undir þennan skilning. Mætti þá setja
merkingarheim sögunnar fram á þennan hátt:
Heimur Gússa:
.lífskraftur, veruleiki
> t
kynlíf, sjálfsbjargarviöleitni
Heimur séra Böövars:
feigö, blekking
bæling
Þó að einkenni nútímans séu flest ófögur í sögunni fer
hann með sigur af hólmi vegna þess að hann býr yfir
lífsafli og er sannur. Heimur Böðvars er feigur þrátt fyrir
öll sín jákvæðu viðmiö, hann skortir bæði lífsafl og lífs-
vilja.
Það er margt úr fortíð séra Böðvars sem sagan upplýsir
ekki, s.s. hvers vegna stef Schuberts hefur þessi djúp-
stæðu áhrif á hann, hefur hann þá einhvern tímann búið
yfir lífi og ást? Óljós tregi fremur en raunverulegur
harmleikur tengist örlögum séra Böðvars og þeim heimi
sem með honum ferst. Sum þau verðmæti sem séra
Böðvar reynir að halda í á þessari „galdraöld" hljóta að
virðast jákvæð, en lesanda er gert Ijóst að hann er á flótta
undan lífinu. Með Bréfi séra Böðvars rýfur Ólafur Jóhann
áratugs langa þögn með nýju tilbrigði við það stef sem
átök þessara tveggja heima, hins nýja og gamla sam-
félags, eru í verkum hans. Útsetningin er einföld, en út-
koman engu að síður margræð og áleitin. Það er full
ástæða til að bera þá túlkun sem hér hefur verið ýjað að
saman við boðskap Hreiðursins, sem er næsta bók Ólafs
Jóhanns. Þar er samfélagsþróun og menningar megin-
þema og um það spurt hvernig listin eigi aö bregðast
við henni, hvernig forða megi mikilsverðum verðmætum
undan glötun. Finnur Loftur það svar sem Böðvar eygði
ekki? Látum samanburðinn bíða um stund, en við höfum
höfundinn sjálfan til vitnis um að hann er ekki út í hött;
Ólafur segir í viðtali við Samvinnuna (9. —10. '78) um
Bréf séra Böðvars:
Sagan reyndist mér svo einna erfióust af öllu sem ég hef sýslað viö. Ég
margskrifaöi hana, fleygði hverju ..fortíöar-innskoti" á fætur ööru í
pappírskörfuna, en varö aö lokum sæmilega sáttur viö útkomuna, auk
þess sem ég hafði í þessum átökum lagt niöur fyrir mér aöra skáldsögu,
Hreiöriö. (s. 17)
III. Loftur og
fuglarnir
Hreiðrið er mun lengri saga en Bréf séra Böðvars og
gerist á fleiri sviðum. Hér verður ekki bókin öll til um-
fjöllunar, aðeins afmarkaðir þættir hennar. Þetta er
fyrstu persónu saga, viðfangsefnið er leit sögumanns að
lífsafstöðu, heilsteyptri sjálfsvitund og heiðarlegum list-
rænum vinnubrögðum í okkar „iðnvædda velferðar-
samfélagi". Um leið er sögumaður að reyna að átta sig á
frænda sínum Lofti Loftssyni, báðir eru þeir rithöfundar.
Af lýsingum má ráða að sögunni Ijúki í nútímanum
(1972) og þó einstaka atburðir séu raktir allt aftur til
stríðsloka verður sá sem mestu skiptir (hreiðurgerð
þrastanna) þremur árum fyrir sögulok. Þegar þrestirnir
gera hreiður sitt er Loftur sagður hálfsextugur, sögu-
maður er um 15 árum yngri. Hreiðurgerð þrastarhjóna á
svölum Lofts verður til þess að hann hverfur frá ritstörf-
um um skeið og gefur sig alveg að fuglunum. Á titilblaði
er Hreiðrið kallað varnarskjal, vegna þess að sögumaður
ætlar sér að verja Loft og kveða niður þann rógburð sem
hann varð að þola vegna háttalags síns. Af skjalinu
verður Ijóst að sögumaöur er ekki síður að reyna að skilja
sjálfur afstöðu Lofts en að verja hann fyrir illmælgi. Og
34
SVART Á HVÍTU