Svart á hvítu - 01.01.1980, Blaðsíða 37

þar eð Hreiðrið fylgir í kjölfar langrar þagnar höfundar
síns virðist ekki ósennilegt að með því sé Ólafur Jóhann
að einhverju leyti að gera grein fyrir eigin vanda. Bygging
Hreiðursins er nokkuð flókin vegna skiptingar í mismun-
andi skrásetningartíma og margvíslegra innskota sögu-
manns. Varnarskjalið sjálft nær yfir 21 kafla og virðist
skráð um haustið sama ár og hreiðurgerðin á sér stað.
Síóustu sex kaflarnir eru hins vegar viðauki sögumanns,
eftir að varnarskjalið hefur legið óhreyft í skúffu hjá
honum á þriðja ár. Fyrri hluti viðaukans gerist dag einn
■. að vori, síðari hlutinn er haustdagur sama ár. Þrestirnir
koma við sögu í 3. —14. kafla, en kreppu frændanna í
listinni er lýst í 15.—21. kafla. Innskot úr fortíðinni eru
með styttra móti, það er samfélag nútímans sem er á
dagskrá, sá syndugi smábær Reykjavík á árunum um
1970.
Hreiðurgerö þrastanna er auðvitað bara kveikja sög-
unnar, tilefni uppgjörs rithöfundanna við menningu
samtímans og er umræða um bókmenntir fyrirferðar-
mikil. Frásagnaraðferðin er ekki írónísk á sama hátt og í
séra Böðvari, en þó er Ijóst að hér er á ferð þroskasaga
sögumanns, sem framan af virðist svolítiö sljór og seinn
til að átta sig á hlutunum (sbr. s. 122). Á stundum er þetta
ekki alveg nógu sannfærandi, t.d. hlýtur lesanda að
finnast undarlegt að sögumaður skuli velja sér riddara-
syni — samheiti nokkurra bókmenntafrömuða sem boða
e.k. módernisma — að leiðarljósi eftir að hafa hlýtt á
samræöur þeirra. í síðustu köflunum gerir sögumaður
upp við ýmsa veikleika sína og röng viöhorf eins og í
sígildri þroskasögu. Ungur maður, með hugann við
bókmenntir sem hefur varðveitt með sér dálítið barna-
lega sýn á umhverfi sitt er algeng manngerð hjá Ólafi
Jóhanni. Nefna má Pál Jónsson úr Gangvirkinu (sögu-
maöur Hreiðursins er þó ekki alveg jafn grænn), Mumma
í Litbrigðum jarðarinnar, drættir úr sama listamannseðli
eru í Herdísi Hermannsdóttur (Fjallið og draumurinn),
önnur skáldsaga Ólafs, Liggur vegurinn þangað?, fjallar
um ungan listamann í vanda. Kannski er þetta algeng
hugmynd úr öllum bókmenntum: .Listamannseðlið' er
sérstaklega næmt fyrir stökkkenndri þróun samfélags úr
sveitabasli í borgaralegan kapítalisma, og ekki er síður
algengt að rithöfundar hugleiði ábyrgð sína þegar þeim
virðist öll samfélagsþróun öfugsnúin eða of hröð.
Sagan gerist samtímis á ólíkum sviöum. Eitt þeirra er
lífsbarátta þrastanna, hreiðurgerðin og umhyggja Lofts,
slagurinn við kettina. Þetta svið lýsir um leið upp annað
sem bregður fyrir öðru hvoru alla bókina: Tilraunum
sögumanns og konu hans til aö forða börnum sínum
undan ,,köttum“ samfélagsins. Um leið eru þrestirnir
kveikja þess að Loftur gerir upp við hluta af sínum fyrri
lífsviðhorfum. Uppgjör Lofts kemur sögumanni í andlega
kreppu og eykur á óvissu hans um eigin listsköpun. Sem
aftur tengist enn einum þræði sem spunninn er í bókinni:
Sögumaður kynnir sér nútímabókmenntir, erlendar sem
innlendar. í bókarlok er svo ýmislegt af því sem áður
hefur verið fjallað um fært á svið sígildra viðfangsefna
listarinnar: vináttunnar, dauöans, eyðingarinnar, máttar
og vanmáttar mannsins. Það er í samspili allra þessara
þátta sem meginsýn bókarinnar verður smám saman
Ijós.
Fyrst skal litió á nokkra drætti úr samfélagsmynd sög-
unnar. Hluta þeirrar myndar fáum við úr samræðum
* Lofts og sögumanns um hermennsku og styrjaldar-
rekstur, spillingu og menningarleysi nútímans, sumt af
því leiðir hugann að viðhorfum séra Böðvars. En sam-
félaginu er líka lýst, og þær lýsingar hafa ekki ósvipaðar
áherslur og þeir frændur í málflutningi sínum. Með því að
kenna óvini þrastanna, kettina, til eigenda sinna fáum við
smá þverskurð af íslenskri yfirstétt: dómarahögni,
sendiráðsfress (eflaust úr bandaríska sendiráðinu, sbr.
s. 76), drottningarbrandur (kenndur við fegurðardrottn-
inguna gerspilltu), og köttur sem ,,ætíð flýði að lokum
heim til bankastjóra og alþingismanns'' (s. 74). Þeir sem
vilja lífi halda og siðferðilegri reisn verða að verjast
ásókn þessara afla, eins og glöggt kemur fram síðar.
10. kafla er sérstaklega varið til að bregða upp mynd af
íslenskri borgarastétt, nágrönnum Lofts í númer fimm er
lýst og birtist þar viðhorf sem mér virðist algengt meðal
íslenskra sósíalista — að saga íslenskrar borgarastéttar
sé saga siðferðilegrar hnignunar, enda er borgarlífið
spillandi og eftir því sem þetta fólk hefur misst tengsl við
uppruna sinn í sveitinni hefur það líka skorið á böndin við
,,land og sögu". Gissur sá sem lét reisa húsiö var
„mikilsháttar lærdómsmaður" og „traustur fulltingjari
þeirra sem haröast börðust fyrir sjálfstæði þjóðarinnar"
(s. 77). Sonur hans Geir er að vísu ekki jafnoki föður síns
en áhugamaður um menningarmál og getur ekki hugsað
sér að húsið sé selt og rifið, „stáltenntum mokstursvélum
att á næturfjólur og freyjublóm" (s. 78) þó miklar fúlgur
séu í boði. Sonur hans gengur undir nafninu Greifinn af
Veltu og lætur sér fátt fyrir brjósti brenna þegar peningar
eru í boði, stundar ævintýraleg viðskipti og er ýmist á
hausnum eða forríkur. En þessi persónugervingur nú-
tímakapitalistans er hins vegar skemmtilegur og hressi-
legur í tali. Það er ekki fyrr en með börnum hans, einkum
fegurðardrottningunni, sem hnignunin er fullkomin.
Draumar hennar senda hana til Kaliforníu þar sem hún
verður fulltrúum amerískrar fjöldamenningar að bráð;
Loftur gefur síðar í skyn að þar hafi verið eins konar
lögmál að verki (s. 228—9). Sonur Greifans fer allt að
sömu leið, verður síðhærður poppsöngvari og þar með
x
SVART Á HVlTU
35