Svart á hvítu - 01.01.1980, Blaðsíða 40

Reykjavík Hreiðursins, riddarasynir, hampa þessum
.ósköpum' óspart og boða kynlífslýsingar af miklum
móð. Loftur fær skömm í hattinn fyrir penpíuskap þegar
sögumaður hlýðir á samræður þeirra spekinga á kaffi-
húsi. Einn er látinn komast að þeirri niðurstöðu að ,,í
rauninni gætum við þakkað syffa mörg hin stórfengleg-
ustu afrek á liðnum tímum." (s. 171), og annar ,,kvaó
kynvillu langoftast vera áunninn hæfileika", sem sá þriðji
sagði að „hefði frá aldaöðli verið mikill aflgjafi skáld-
skapar og lista" (s. 171). Riddarasynir upphefja sérstak-
lega kynlífslýsingar Jean Genet og Henry Miller um leið
og þeir láta í Ijós megnustu fyrirlitningu á þjóðlegum
menningararfi og aldamótarómantík. Það er vandséó
annað en að í Hreiðrinu sé látin í Ijós djúpstæð andúð á
mörgum nýstefnuhöfundum á Vesturlöndum, og þá
einkum þeim sem leyfa sér kynlífslýsingar. Enda hug-
leiðir sögumaður á meðan á þessum samræðum stendur
gagnrök Lofts um áskapaða blygðunartilfinningu
mannsins sem enginn rithöfundur geti „leyft sér" að
vanvirða (sjá s. 168). Því er hann að handleika þessar
bækur allar í lokin að hann vill forða þeim undan syni
sínum, .unglingi á mótþróaskeiði'.
I bókinni kemur líka fram að þessir höfundar hafa ekki
einungis gaman af að lýsa ,vafasamri‘ kynhegöun,
heldur ástundi hana að jafnaði sjálfir. Riddarasynir gera
sér helst von um „Kragaskegg og tvo hinsegin efnis-
menn" (s. 171 —2). Svokölluð kynvilla er yfirleitt nefnd í
sömu andrá og „skækjur og portlífismenn" og viðlíka,
svo erfitt er að verjast þeirri tilhugsun að höfundur
Hreiðursins telji þá kynhegðun „ónáttúru" eins og segir í
Hvolpi. Lýsingin á þekktasta nútímarithöfundinum í
Reykjavík Hreiðursins gæti líka bent til þeirrar afstöðu.
Einhverju sinni er honum lýst í gönguferð með ,hár-
prúðum fylgisveini' þar sem hann
fór sér hægt aó vanda, leió áfram, skrefstuttur og kattmjúkur í hreyf-
ingum: onnagata í sviösbirtu, meö vitneskju um áhorfendur í hverri
taug,
(s. 221—2)
Þessu hugtaki bregður fyrir aftur en vísunin er ekki auð-
fundin. Onnagata er úr japönsku kabúkí leikhúsi og
merkir karlmann sem leikur konu með ýkjum og stílfær-
ingu sem teljast til einkenna þessa leikhúss. Þarf varla að
koma á óvart að bækur þessa manns séu uppfullar af
dónaskap (sbr. s. 233).
Þess má geta að talsmaöur tilraunaskáldskapar i
Gangvirkinu, Steindór Guðbrandsson, er mun skemmti-
legri persóna og fjölbreytilegri en riddarasynir í Hreiðr-
inu, sem eru fremur berendur skoðana en lifandi karakt-
erar. Reyndar eru kynlífslýsingar ekki alveg það eina
sem fundið er formælendum módernisma til foráttu. Það
er líka fundið að þeim að bækur þeirra séu slitnar úr
samhengi við allan félagslegan veruleik, „þeim hafi láðst
að gera sér grein fyrir því hvað rúgbrauð og soðning
kosta" (s. 223) eins og Loftur segir á einum stað.
Menningarádeila Hreiðursins er dregin vel saman
þegar sögumaöur virðir fyrir sér uppskeruna, æskuna:
Tvívegis leit ég út um stofugluggann, þegar mest gekk á, og í bæði
skiftin var hópur unglinga aö slagsa upp götuna, piltar og stúlkur frá
fermingaraldri til tvítugs, flest búin samkvæmt afkáralegustu tísku bítla
og hippa, öll drukkin, sum ofurölvi, veifandi flöskum og brjótandi
flöskur. Enskuslitur úr dægurlagatextum, óp og org, bölv og ragn
tvinnaðist í sífellu bannoröum og klámi, munnsöfnuöi sem minnti helzt
á frásagnir af tali dólga og pútna í menningarsnauðustu skúmaskotum
á Puerto Rico. Þurfti leit þeirra aö lífshamingju aö byrja svona? Hvar
höföu þau lært þetta viðurstyggilega oröbragö? Kom hagsældin þeim
ef til vill í koll, aö ,vita ekki hvað rúgbrauð og soöning kosta'? Eöa hafði
ég fyrir augum uppskeru, sem margir höfóu aö unniö langa hríó af
mikilli elju, foreldrar, fjölmiólunargoö, stjórnmálamenn, mangarar af
ýmsu tagi, listamenn og rithöfundar . . . Já, jafnvel rithöfundar. —
Jafnvel — (s. 257—8)
Lesandinn hlýtur að álykta sem svo að þeir rithöfundar
sem fengið hafa hvað harðasta útreið í bókinni beri sinn
hluta af ábyrgðinni á því hvernig komið er, spillingarlýs-
ingar þeirra hafi aðeins aukið við hörmungarnar.
„Breytingin mikla" hefur rifið þessa menn upp með rót-
um, úr jarðvegi þjóðlegrar menningar og skilnings á
félagslegum aðstæðum, og sama virðist eiga við um
a.m.k. hluta borgaræskunnar. Þessir fuglar hafa orðið
köttunum að bráð.
Það hefur lengi verið deiluatriði meðal þeirra sem telja
að listin geti lagt sinn skerf af mörkum til að opna
mönnum sýn á umhverfi sitt og búa þá betur í stakk til
þess að hafa jákvæð áhrif á það (og til þeirra teljast
eflaust flestir sósíalistar og mannúðarsinnar) hvort
módernísk skáldverk, þar sem skáldsöguforminu er bylt
og boðskapur liggur ekki á lausu, séu fær um að stuðla
að þessu. Svo virðist sem Hreiðrið svari þessari spurn-
ingu neitandi, jafnvel þótt vinsældir nýrra vinnubragða
kunni að hafa átt einhvern þátt í langri þögn Ólafs sjálfs.
Innlegg bókarinnar í þá umræðu er þó einhver veikasti
hlekkur hennar. Þar er reynt að spyrða mjög ólíka rit-
höfunda saman og afgreiða þá stundum á þeirri for-
sendu einni að þeir fjalli ýtarlega um kynferðismál. Mat
Ólafs sækir þó kannski eitthvað til Lukacsar, þekktasta
bókmenntafræðings marxismans sem óbeint er vísað til
á einum stað. Að hans dómi á módernisminn það sam-
eiginlegt með natúralismanum að gera ekki upp á milli
staðreynda, lýsa klofnum heimi og tilgangslausum sem
einstaklingnum er varpað inn í, þar sem kyrrstaða ríkir,
— útmála óttann („angst"). Það má finna hjá Lukacsi
ábendingar um hversu módernisminn sé upptekinn af
hinu sálsýkislega, .afbrigðilega' og kynferðislega sbr.
ritgerðina The Ideology of Modernism („Along with the
adoption of perversity and idiocy as types of the
condition humaine, we find what amounts to frank
glorification". The Meaning of Contemporary Realism, s.
32). Sjálfur hefur Ólafur Jóhann rætt (í viðtali við Birting
1958) um .endalaust kynlífsstagl ótal gáfaðra höfunda
um þessar mundir' og fleira í þeim dúr. Hér er auðvitað
ekkert rúm til að ræða kenningar Lukacsar þó ég telji
margt í þeim hæpið einnig frá marxísku sjónarmiði.
Það má enn fremur finna að ádeilu Ólafs Jóhanns að
nýstefnumenn hans eru ekki samsettar persónur, ekki
ofnir á lifandi hátt inn í frásögnina, heldur fulltrúar skoð-
ana. Hér þykir mér sem hann geri mistök sem Lukacs
orðar sem svo: „Rithöfundur greinir vandamálið fræði-
lega og upþhugsar síðan viðeigandi persónur til að
„skýra" það. Fagurfræðilega séð verður niðurstaöan
hörmuleg." (sama rit, s. 122). Kynvillti rithöfundurinn
sem skrifar klámbækurnar og riddarasynir fara nærri því
að vera dæmi um þetta. Við liggur að andúð Ólafs
Jóhanns á þessu fólki og móralisering beri raunsæislegt
form sögunnar ofurliði.
Það eru sem fyrr var nefnt fleiri menningarfyrirbæri
sem deilt er á í Hreiðrinu. Fjölmiðlar og fjöldamenning
nútímans fá þar líka slæma útreið og tengjast siðlausri
gróöahyggju borgarsamfélagsins. Líkt og séra Böðvar
forðum ræða frændur um „dægurlagaplágur í útvarp-
inu" (s. 24), sem afkvæmi Greifans af Veltu hafa ánetjast
ekki síöur en margt annað æskufólk. Sonur hans verður
síðhærður poppsöngvari „tekjuhærri en þeir prófessor-
ar samanlagðir sem kenna íslenskar bókmenntir í Há-
skólanum" (s. 82) en dóttir hans hin mesta tildurrófa og
slettir jafnvel ensku (s. 84). Geir Gukki greifasonur var
auðvitað ekki lengi á toppnum, orðstír hans var „ógnað af
poppurum sem gátu orgaö enn hærra, svo sem Jói-Jabb
Óði og Bjaggi." (s. 228). Enginn vafi er látinn leika á því
að popp allt sé kattamegin í samfélaginu:
38
SVART Á HVÍTU