Svart á hvítu - 01.01.1980, Blaðsíða 42

gerir hann þaö úr fjarlægð þess sem er kominn yfir það
stig (,,Það hvarflar ekki að mér að enn sé klofningslög-
málið að verki", s. 200). Hér er líkt og höfundur gægist
áminnandi yfir öxl sögumanns. Slíkt hendir ekki í Bréfi
séra Böðvars.
Nútíminn er- lífsfirrtur í Hreiðrinu ólíkt því sem er í
Bréfinu. Með táknmáli sögunnar er lögð áhersla á þetta.
Þrestirnir eru boðberar lífs, malarborin slýdræsa af-
rakstur dulnefnis númer tvö. Gervifæða og dósamatur eru
orð höfð um vísindamennsku Lofts og refsivöndur nátt-
úrunnar er yfir þeim heimi sem maðurinn hefur skapaó,
blómið sem minnir á Nemesis refsigyðju. Táknmál er líka
notað til að undirstrika að lífsfirrtur borgarheimurinn sé
falskur; nefna má litlu stelpuna sem er að teikna fólk sem
þykist vera annaö en það er og dulnefnaferil sögumanns.
Fleira minnir á gervimennsku nútímans: Riddarasynir
vilja aö menn leggi sértil .kynvillu', og nútímarithöfundar
vita ekki hvað rúgbrauð og soðning, undirstaða lífsins,
kosta. Merkingarheimur Hreiðursins er því dálítið annar
en Bréfsins og til að auðvelda samanburðinn má gera
hliðstæðan uppdrátt og áðan:
Jákvæður heimur bókarinnar Neikvæóur heimur bókarinnar
(gott fjölskyldulíf, eindrægni, (tæknivæöing, fjölmiölar, sölu-
hógværö, samband viö náttúruna) mennska, gróðahyggja, ónáttúra)
bæling, efling fjölskyldu hömluleysi
Það hömluleysi á þá bæði við kynlíf og velmegun eða
neyslugleði. Hlutverk bókmennta ætti skv. bókinni að
vera að stuðla að eiginleikum sem teljast til hins jákvæða
í bókinni. Heimur séra Böðvars haföi til að bera marga
svipaða eiginleika og þá sem Hreiðrið boðar, en hann var
feigur, í þeirri sögu bjó nútíminn þrátt fyrir allt yfir lífsafli.
Þessu er öfugt farið í Hreiðrinu, að vísu er engin bjartsýni
í lok bókarinnar og svo kann að fara að sögumaður og
þeir sem hugsa á svipuðum brautum lifi hinn harða vetur
ekki af, en þá mun heldur enginn gera það.
Með þessu er langt því frá allt sagt um Hreiðrið sem
máli skiptir. í bókinni bregður fyrir kímni, skemmtilegum
persónum og hnyttnum tilsvörum ekki síður en fallegum,
Ijóðrænum lýsingum. En þeg'ar vikið er að hinum hug-
myndalega þætti hljóta mörg sjónarmiö bókarinnar að
virðast íhaldssöm (svo ekki sé sterkar til orða tekið) frá
sjónarmiði róttækra sósíalista af minni kynslóð; sjálfsagt
ekki ástæðulaust hvað Hagalín varð hrifinn af bókinni
(sbr. Moggann, 19.7. ’72). Kannski felst frá sama
sjónarmiði styrkur Bréfs séra Böðvars einmitt i þeirri
írónísku fjarlægö sem höfundur hefur frá aðalpersónu
sinni, rétt einsog hér hefði Loftur verið að verki með
analýtísku aðferðinni sinni. Heimur séra Böðvars er
endanlega liðinn undir lok: Við kveðjum hann með trega,
en ætlum okkur ekki það vonlausa verk að vekja hann
upp að nýju.
Það má í öllu verki Ólafs Jóhanns Sigurðssonar finna
svipuð viðhorf í garð iðnvæöingarinnar, borgarmynd-
unarinnar og komu hersins og fram koma í Hreiðrinu. En
kannski hefur höfnun borgarlífsins aldrei verið jafn ein-
dregin. í eldri sögum Ólafs er það algengt stef að ungl-
ingur í sveit — ekki alveg frír við draumkennt lista-
mannseðli — þrái að komast úr kotinu til borgarinnar.
Þar má nefna aóalpersónuna í æskuverki hans Skugg-
arnir af bænum, sem á þá ósk heitasta að komast til
náms í borginni (sbr. 13. kafla). Sömu ósk ber Mummi í
Litbrigðum jarðarinnar fyrir brjósti. En þegar þessir ungu
efnismenn eru á annað borð komnir á mölina verða þeir
gripnir söknuði eftir sveitinni eða smáþorpinu sem var
þeirra heimabyggð. Páll Jónsson (aðalpersónan í
Gangvirkinu) minnist í ölduróti Reykjavíkurspilling-
arinnar jafnan ömmu sinnar frá Djúpafirði, sem gaf hon-
um dálítið barnslega sýn á heiminn en gerir jafnframt til
hans miklar siðferðilegar kröfur.
Ólafur er í aðra röndina að bregöast við hinni öru
þróun eftir stríð þar sem geysileg efling fjölmiðla og
fjöldamenningar hefur skákaö hinu hefðbundna menn-
ingarlífi. Viðbrögð höfunda sem þv( tilheyra við hinum
svokallaða vitundariðnaði eru af skiljanlegum ástæðum
hörð. Á þetta bætast efalítið vonbrigði með þróun
Sovétríkjanna og lítinn árangur sósíalískrar hreyfingar
og svonefndrar þjóðernisbaráttu. Staöa bókarinnar og
hreyfingarinnar er breytt og möguleikar manna til að
breyta heiminum með bókum, sem Rauðir pennar höfðu
eygt, minnka þegar miklu áhrifameiri fjölmiðlar keppa við
þá um hylli fjöldans.
Margir rithöfundar hafa brugöist við á svipaöan hátt og
Ólafur Jóhann og þarf engan að undra, hérlendis varð
þessi þróun með óvenju skjótum hætti. Aðrir hafa reynt
að notfæra sér hina nýju tækni — sætt sig við breytta
stöðu bókarinnar ekki síður en viö iðnbyltinguna — til aö
koma boðskap sínum á framfæri. Fjölmiðlasinnar geta
m.a. sótt styrk sinn til greiningar Walter Benjamins,
Listaverkið á tíma fjöldaframleiðslu sinnar (Svart á hvítu
3. tbl. ’78). Benjamin bendir á hvernig fjöldaframleiöslu-
tæknin, kvikmyndin o.s.frv. hafi gerbreytt skynjun fólks á
listaverkum og svipt þau ,,áru" sinni. Listaverkin losna úr
tengslum við heföina, listneyslan verður æ oftar í formi
dægrastyttingar, en það hafa líka skapast fleiri mögu-
leikar til að fá fjöldann til að hugleiöa stöðu sína, gera
fleiri að skapandi listamönnum, tjá nútímann með nýrri
tækni. Þó þessir möguleikar séu vannýttir í kapítalism-
anum (á meðan önnur tækni einsog kjarnorkunýtingin
beinlínis stefnir framtíð okkar í voða) er ekki þar með sagt
að róttækir rithöfundar eigi að hafna þeim.
Vissulega er margt vel sagt um gervimennsku og
tæknihyggju í Hreiðrinu og boðskapur þess um mikil-
vægi lífsins hlýtur að vekja samúð. En hér er aftur komið
aö þeim vanda hvernig rithöfundar — eða þá þeir rót-
tæku sósíalistar sem nú eru teknir að gefa menningar-
baráttu gaum — sem vilja breyta heiminum til betri vegar
geta brugðist við þeirri þróun sem oröið hefur. Þetta er
sú deila róttækra fagurfræðinga sem stundum er kennd
við Lukacs og Brecht, en er auðvitað miklu víðtækari.
Brecht-sinnar segja þá með orðum Terry Eagleton um
Lukacs:
hann er útópískur hugsjónamaöur sem vill snúa aftur til hinna ..gömlu,
góðu daga", þar sem Brecht trúöi því eins og Benjamin aö þaö yrói aó
ganga út frá hinum ,,slæmu, nýju dögum" og reyna aö gera eitthvaö úr
þeim.
(Marxism and Llterary Criticism, s. 71)
Bréf séra Böðvars hefur það fram yfir Hreiðrið að halda
einmitt þessum möguleika opnum. Gerð sögunnar og
frásagnaraðferð valda miklu um þessa tvíræðni og sömu
þættir í Hreiðrinu útiloka hana þar. Sigur raunsæisins?
□
(lokið í janúar 1980).
40
SVART Á HVITU