Birtingur - 01.06.1963, Blaðsíða 40

beru uppboði í Amsterdam fyrir sáralítið fé. Sú
myndin. sem hæst var boðið í — útsýnismyndin
fræga yfir Delft — fór fyrir aðeins 200 gyllini.
Síðan ríkti algjör þögn um meistarann, þar til
Frakkinn Thoré vakti athygli á honum í listrit-
inu Gazette des Beaux-Arts um það bil hundrað
og fimmtíu árum seinna. Og enn leið langur
tími áður en menn gerðu sér fullkomlega Ijóst,
hve stórfenglegum arfi þessi fortíðarlausi Hol-
lendingur hafði skilað óbornum kynslóðum.
Hvað olli þessu tómlæti? Var það nálægðin við
höfund listaverkanna, sem lokaði svona gersam-
lega fyrir útsýnið? Líklega að nokkru leyti. Þó
held ég, að annað verði þyngra á metunum. Það
er þetta: Flestir menn geta ekki litið listaverkið
hversdagslegum augum. Þeir vilja ekki viður-
kenna, að natni, samvizkusemi og festa í vinnu-
brögðum eigi drýgri þátt í sköpun þess en flest
annað. Þeir leggja hvorki á sig erfiði né fyrir-
höfn til að kanna dýpri rök. Þess vegna opin-
berast þeim seint hin einföldu sannindi, að heit-
ustu tilfinningarnar og skörpustu vitsmunirnir
speglast oft í kyrrlátu yfirborði. Yfirborð mál-
verka Vermeers er sannarlega kyrrlátt. Þar er
ekkert, sem æpir á vegfaranda. f nálægð þeirra
finnur maðurinn fyrst til notalegrar kenndar, en
síðan fer sjónhringurinn að víkka, fegurðartil-
finningin að dýpka unz hún yfirgnæfir allt ann-
að. Tærir litir stíga fram f myndunum. Sumir
eru fjörlegir og kvikir, aðrir binda, draga úr,
fela logann þegar hann er farinn að brenna
Óþarflega ört. Sterkasta birtan glímir við dimm-
asta skuggann og þar fram eftir götunum. Loks
mynda stóru fletirnir svo traustan ramma um
sviðið, að engin hætta er á, að persónurnar mis-
stígi sig. Þegar ég segi: persónurnar — er ég ekki
að tala um fólkið, sem Vermeer málaði. Lita-
flekkir geta líka verið einstaklingar. Þeir hafa
að jafnaði sinn sérstaka svip. En nú langar mig
til að gera stutta athugasemd. Því liefur stund-
um verið haldið fram, að Vermeer hafi verið
dýrkandi yfirborðsins, af því að hann málaði
góðborgarana og lýsti umhverfi þeirra svo snilld-
arlega. Stundum er fólkið í myndum hans að
masa saman og glettast, stundum situr það í
hnapp í litlu, hlýlegu stofunni og leikur á hljóð-
færi. Við sjáum konu vera að skrifa bréf eða
landfræðing með kortabók fyrir framan sig og
sirkil í hendi. Á hinn bóginn er bent á Rem-
brandt sem innhverfan málara og myndir hans
kallaðar: spegill sálarinnar. Þessi skilgreining er
fráleit að mínum dómi. Ég held nefnilega, að
lýsingar á sálarlífi manna séu ekki neinn mæli-
kvarði á dýpt listaverka, heldur almennt sá hæfi-
leiki að klæða reynslu okkar f búning litanna —
hvort sem hún er ljúf eða sár, stórfengleg cða
ósköp hversdagsleg reynsla.
Ég get ekki varizt þeirri hugsun, að við íslend-
ingar höfum sýnt Þórarni Þorlákssyni nokkurt
tómlæti. Við gleymum oft, að í persónu hans
fóru saman frábærir listhæfileikar, skörp dóm-
greind og einbeittur vilji. Við tökum stundum
38
BIRTINGUR