Austurland - 25.06.1998, Blaðsíða 5

FIMMTUDAGUR 25. JÚNÍ 1998
5
Vangaveltur
Sigurður Ólafsson, félagsfræðingur, veltir
fyrir sér afbrotum
Umræða fjölmiðla og almenn-
ings um afbrot hefur færst gífur-
lega í aukana á þessum áratug.
Þessi sprenging í umræðunni
hefur hins vegar ekki haldist í
hendur við sambærilega aukn-
ingu í tíðni afbrota. Menn hafa
mikið velt fyrir sér hverju þetta
sætir, en margir hafa bent á að
svokölluð æsifréttamennska hafi
í raun fæðst á síðustu árum með
aukinni samkeppni fjölmiðla.
Hins vegar tel ég að þessar
auknu áhyggjur geti einnig staf-
að af því að fólk sé farið að sjá
eitthvað athugavert við það hátt-
arlag að ganga í skrokk á sam-
borgurum, aka undir áhrifum
o.s.frv. Ég held að gamlir aust-
firðingar geti flestir rifjað upp
slagsmálasögur af dansleikjum
fortíðarinnar. En hér var áður
fyrr ekki haldinn dansleikur án
þess að allavega einn væri rotað-
ur. Nú á dögum heyrir slíkt hins
vegar til undantekninga og þykir
slík hegðun vera óeðlileg. Hins
vegar fara austfirðingar ekki var-
hluta af afbrotum frekar en aðrir
og það er ljóst að afbrot eru hluti
af okkar samfélagi þó að fréttir af
ofbeldisverkum og fíkni-
efnaneyslu fari ekki eins hátt hér
og í höfuðborginni.
Það sem hefur hins vegar
skort í umræðunni er skynsam-
leg umfjöllun um orsakir afbrota
og hugsanlega lausn á vandan-
um. Því taldi ég tilvalið að kynna
til sögunnar kenningu fræði-
manna að nafni Gottfredson og
Hirschi um afbrot. Þar sem kenn-
ingin er afar trúverðug og að
efninu til einföld, þótti mér til-
valið að skrifa um hana grein-
arkom, en yfirleitt er ómögulegt
að koma slíkum kenningum á
framfæri í svo stuttu máli. Grein-
in verður vonandi innlegg í þjóð-
félagsumræðu um afbrot sem
manni finnst oft vera á ansi
miklum villigötum. í raun geng-
ur kenningin út á tvennt: I fyrsta
lagi að skýra eðli afbrota og í
öðm lagi að skýra hvað veldur
því að sumir fremja afbrot en
aðrir ekki.
Eðli afbrota, eðli
afbrotamanna
Gottfredson og Hirschi ganga út
frá þeirri skilgreiningu á mann-
legu eðli að menn geri það s.em
veitir þeim ánægju en forðist það
sem veldur þeim sársauka. Af-
brot em athafnir sem em ólög-
legar en veita þeim sem fremja
þau ánægju, a.m.k. um stundar-
sakir. Menn stela til að þurfa
ekki að vinna, berja fólk til að
svala árásarhvöt sinni eða hefna
sín án dóms og laga o.s.frv. Af-
brot em sem sagt atferli sem
veitir mönnum ánægju umsvifa-
laust og fyrirhafnarlítið. Flest af-
brot eru ekki úthugsuð og þau
krefjast ekki hæfileika eða þjálf-
unar. Afbrot em fyrst og fremst
framin þegar menn fá augljós og
auðveld tækifæri til að öðlast
ánægju eða svala fýsnum sínum.
Þessi skoðun á afbrotum er í
andstöðu við þá mynd sem dreg-
in er upp af afbrotum í fjölmiðl-
um þar sem afbrotamaðurinn er
oft talinn vera úthugsaður fag-
maður sem vinnur eftir ákveðn-
um áætlunum. Einnig hafa
heyrst raddir um að afbotamenn
séu bilaðir á geði eða gallaðir
erfðafræðilega. Samkvæmt sjón-
arhomi Gottfredsons og Hirschi
era afbrotamenn í gmndvallar-
atriðum eins og annað fólk,
þ.e.a.s vilja öðlast ánægju og
forðast sársauka. En að hvaða
leyti eru afbrotamenn þá frá-
bmgðnir þeim sem ekki brjóta af
sér? Að mati fræðimannanna
liggur munurinn fyrst og fremst í
ákveðnu persónuleikaeinkenni
sem þeir kalla sjálfsstjóm. Ein-
staklingur með litla sjálfstjóm
hefur tilhneigingu til að gera það
sem veitir honum ánægju í augna-
blikinu. Hann lifir í augnablik-
inu og hugsar ekki um afleiðing-
ar gjörða sinna áður en hann
framkvæmir. Hann tekur því
eitthvað ef hann gimist það eða
slær frá sér ef hann verður reiður
án þess að hugsa um að komið
geti að skuldadögum.
Styrkur þessarar kenningar er
sá að hún getur ekki bara skýrt
afbrotahegðun heldur líka ýmsa
aðra frávikshegðun, svo sem
misnotkun vímuefna, óábyrgt
kynlíf og ýmiskonar slys, en
sterk fylgni er á milli afbrota-
hegðunar og slíkrar frávikshegð-
unar. Hin sameiginlegu einkenni
þessara athafna eru þau að þær
veita þeim sem stunda þær um-
svifalausa ánægju og þeir hugsa
ekki um afleiðingar gjörða sinna
á meðan athöfnin er framkvæmd
og er þá sama hvort hún felst í
því að taka tappa úr flösku eða
ráðast á einhvern og berja hann.
Orsök þess að einstaklingar
fremja afbrot er því sú að þeir
hafa ekki stjóm á sjálfum sér, en
ekki að þeir séu í eðli sínu ólíkir
öðmm borgurum. Afbrotamenn
eru sem sagt engin skrímsli. Þeir
sem ekki fremja afbrot em hins
vegar færir um að halda aftur af
sér nægilega lengi til að gera sér
grein fyrir því að ef þeir brjóti af
sér þá hafi það neikvæðar
afleiðingar fyrir þá í framtíðinni.
Þeir kunna að fresta ánægju
sinni og setja sér langtímamark-
mið.
En ef að rót afbrota liggur í
lítilli sjálfstjóm þá hlýtur að vera
afar mikilvægt að átta sig á því
hvernig menn öðlast sjálfstjóm.
Skoðun Gottredson og Hirschi á
því er einnig afar einföld og
skynsamleg. Þeir vilja meina að
menn öðlist sjálfstjóm í uppeld-
inu. Menn læra hana sem sagt
fyrst og fremst af foreldrum sín-
um. Afbrotahegðun byggir því
ekki á því að menn læri ákveðið
atferli heldur að menn læri ekki
ákveðið atferli. Menn fremja
ekki afbrot af því að þeir læra
það af einhverjum heldur af því
að þeir læra ekki sjálfstjóm í
uppeldinu.
Uppeldi
En hvemig á að ala upp böm svo
að þau öðlist sjálfsstjóm. Að
sögn höfunda þarf þrennt að
koma til: Foreldrar þurfa að hafa
eftirlit með hegðun barnsins,
bera kennsl á óviðeigandi hegð-
un þegar hún á sér stað og refsa
fyrir óæskilega hegðun. Refsing-
in þarf að mati höfunda ekki að
felast í ofbeldi eða hótunum
heldur er nóg að gera baminu
ljóst að hegðunin sé óæskileg og
foreldramir líði hana ekki. Þetta
ferli er hins vegar brothætt og
margt getur spillt því. I fyrsta
lagi er sumum foreldmm sama
um börnin sín og þar með fellur
ferlið um sjálft sig. I öðm lagi
geta möguleikar foreldra til að
hafa eftirlit með bömum sínum
verið takmarkaðir vegna mikillar
vinnu o.fl. I þriðja lagi er ekki
víst að foreldrar viti hvaða hegð-
un ber að túlka sem hættumerki.
í fjórða lagi er ekki víst að for-
eldrar eigi möguleika á eða vilji
refsa bömum si'num fyrir óæski-
lega hegðun. Af þessu er ljóst að
þó að uppeldisferlið virðist ein-
falt, þá getur margt farið úr-
skeiðis. Þetta skýrir m.a. af
hverju afbrotahegðun virðist
ganga í ættir. Fólk sem hefur litla
sjálfsstjóm er nefnilega ekki vel
til þess fallið að kenna öðmm
sjálfstjóm.
En hvað þýðir þetta fyrir
opinbera stefnumótun? Er ekkert
hægt að gera til að stemma stigu
við afbrotum? Helsta leiðin sem
fara ætti skv. kenningunni er að
bæta skilyrði til uppeldis í
samfélaginu. Það þarf að kenna
fólki grundvallarreglur barna-
uppeldis og það mætti gera bæði
með því að kenna áfanga í upp-
eldisfræðum í efri bekkjum gmnn-
skóla og með því að einfaldlega
senda fólki bæklinga þegar það
eignast böm. Einnig þyrftu að
fara fram rannsóknir á því hvað
ætti að túlka sem einkenni lítillar
sjálfsstjómar í hegðun barna og
niðurstöðum slíkra rannsókna
þyrfti að koma á framfæri. Önn-
ur leið til að bæta uppeldisskil-
yrði er að stytta vinnutíma. Marg-
ir foreldrar þurfa að vinna svo
mikið að þeir hafa ekki orku í að
ala böm sín upp með fullnægj-
andi hætti.
Hlutverk skólanna
Skólinn er helsta uppeldisstofn-
un nútímaríkisins á eftir fjöl-
skyldunum. Skólinn getur að
einhverju leyti mótað þá sem
ekki hafa fengið nægilega gott
uppeldi. Kennarar eru í afar
góðri aðstöðu til að sjá hvenær
böm hegða sér óeðlilega og þeir
hafa þekkingu til að bera kennsl
á óeðlilega hegðun. Því getur
skólinn að gripið inn í þegar eitt-
hvað er augljóslega að fara af-
laga í uppeldi. Með því að halda
uppi góðum aga getur skólinn
haft mikið að segja um það hvort
einstaklingur öðlast sjálfsstjóm
eða ekki. Hins vegar getur
skólinn lítið gert án samvinnu
foreldra og þar er oft að finna
brotalömina á hlutverki skól-
anna. Tengsl heimila og skóla
eru nefnilega ekki nægilega öfl-
ug. Sennilega væri besta leiðin
að hafa starfsmann í hverjum
skóla sem fengi til meðhöndlun-
ar mál þeirra sem eiga við hegð-
unarvandamál að stríða. Slíkur
starfsmaður gæti unnið með
baminu og reynt að fá foreldra
til samvinnu með því að setja
baminu skýrar reglur sem fylgt
væri eftir með skýmm og sam-
ræmdum hætti á heimili og í
skóla. Einnig þyrfti að breikka
þann gmnn sem núverandi náms-
skrá byggir á og leggja áherslu á
fjölbreyttari notkun hæfileika í
skólastarfinu. Flestar námsgrein-
ar í gmnnskólum byggja á afar
línulegri hugsun sem byggir á
orsök og afleiðingu og árangur í
slíkum greinum krefst stöðugrar
ástundunar til þess að þekkingar-
gmnnur geti byggst upp. Þessa
tegund hugsunar eiga þeir sem
hafa litla sjálfsstjórn erfitt með
þar sem þeim hættir til að gera
það sem veitir þeim ánægju í
augnablikinu. Þeim líður þess
vegna ekki vel í skóla, þeir eiga
erfitt með að einbeita sér og
lenda fljótlega upp á kant við
kennara sökum þess. Ef að aukin
áhersla væri lögð á greinar sem
byggja á ólíkri hugsun svo sem
tónlist, listgreinar og verkgreinar
þá mætti e.t.v. kveikja áhuga á
námi hjá einhverjum þessara
einstaklinga.
Hlutverk réttarkerfísins
Að mati Gottfredsons og Hirschi
er hið formlega réttarkerfi næsta
gagnslítið til að koma í veg fyrir
afbrot og er sú skoðun þeirra
studd af víðtækum rannsóknar-
niðurstöðum sem benda m.a. til
þess að hertar refsingar hafi eng-
in áhrif á afbrotatíðni. Þeir sem
fremja afbrot lifa í augnablikinu
og þeir hafa ekki áhyggjur af því
að vera handteknir og dæmdir
fyrir atferli sitt. Hins vegar hefur
réttarkerfi og löggæsla jákvæð
aðhaldsáhrif á þá sem hafa mikla
sjálfsstjórn og geta séð fyrir af-
leiðingar gjörða sinna. Það er
ljóst að m.v. kenninguna er fjár-
austur í löggæslu og fangelsi
eins og að byrgja brunninn eftir
að bamið er dottið í hann. Þessa
leið hafa t.d. bandaríkjamenn
farið með litlum árangri.
Niðurlag
Hér hefur verið stiklað á stóru í
kenningu Gottfredsons og Hirschi
um afbrot og stuttlega farið yfir
þýðingu hennar fyrir opinbera
stefnumótun. Að mínu mati er
kenningin afar trúverðug enda er
hún ein áhrifamesta kenning
nútíma afbrotafræði. Hins vegar
virðist það ekki vera venja
opinberra stefnumótunaraðila að
kynna sér fræðilega umfjöllun,
heldur er rennt blint í sjóinn
þegar stefna í þessum málaflokki
sem öðmm er mótuð. Hluti af
sökinni liggur hins vegar hjá
fræðimönnunum sem margir
hverjir virðast tregir til að stíga
niður úr fflabeinstumum fræð-
anna til að taka frumkvæði í opin-
berri umræðu um meinsemdir
samfélagsins. Ég vil því hvetja
fræðimenn til þess að kynna sín
sjónarhom opinberlega og taka
sinn sess í þjóðfélagsumræð-
unni.
Utitex
á niðurseitu verði
lífVflt Wfl
-
Byggt ogflutt
S Efikifitð/ sími 4-76 14-25
^^Meskauþstað sími 477 1515/^