Austurland - 23.12.1998, Blaðsíða 5

Jól 1998
5
skreyta hýbýli með jólatrjám fyrr
en um 1850. Trjádýrkun sem slfk
er hins vegar ævaforn, samanber
ask Yggdrasils í norrænni goða-
trú og skilningstré góðs og ills í
Paradís kristinna manna. Róm-
verjar hafa ætíð skreytt hús sín
með grænum greinum eða gefið
sem gæfumerki. Má líkja sið Róm-
verja við þá hefð Englendinga að
skreyta um jólin með greinum af
misdlteini. I Evrópu var almennt
talið að ljósin og greinamar myndu
hræða burt djöfla.
Innan vébanda kristinnar trú-
ar urðu helgileikir tíðir um 1100.
Fjölluðu þeir meðal annars um
sköpun mannsins, syndafallið og
brottreksturinn úr aldingarðinum
Eden. Stóð skilningstréð á miðju
sviðinu og var það grænt og héngu
á því epli og borðar. Líktist það
jólatré að mörgu leyti nema því
að kertin vantaði, lfkt og á fyrstu
heimatilbúnu jólatrjánum. Seinna
var farið að bæta kertum á trén
sem notuð voru í helgileikjun-
Saga jólatrésins - að fornu og nýju
I heila öld hefur jólatréð verið eitt helsta tákn jólanna um heim
allan. En hvert getum við rakið sögu þessa Ijósum prýdda
stofustáss?
Uppruni jólatrésins
Jól hafa verið haldin á Islandi frá
heiðni , en kristin jólahátíð fór
ekki að tíðkast fyrr en um 1100.
Segir það sig sjálft að sú hátíð
hafi ekki verið svipuð því um-
stangi sem við nútímafólk erum
vant, en helgi og fegurð jólanna
hefur líklega verið svipuð. Það
sem setur helst svip sinn á jóla-
hald Islendinga sem og annarra
Evrópuþjóða, er jólatréð. Hið
eina og sanna jólatré er ungt að
árum. Á íslandi var ekki farið að
um, og áttu þau þá að standa á
myndrænan hátt fyrir Jesú, sem
var ljós heimsins. Á sama hátt var
kristþyrnir notaður í jólaskreyt-
ingar vegna þess að hann átti að
tákna þyrnikórónu Jesú.
Elstu spumir af hinum hefð-
bundnu, lifandi jólatrjám koma
frá Þjóðverjum seint á 16. öld.
Þau voru sett upp á jólaskemmt-
unum fyrir böm félagsmanna
iðnfélaga og skreytt með
sætindum og pappírsblóm-
um. Á seinni hluta 17. aldar
og byrjun þeirrar 18. tók
jólatréð að breiðast út á
meðal aðalsmanna og
kóngafólks víða um
Evrópu og var þá
farið að festa
kerti á grein-
amar. Fram yfir
19. öld þekktust
jólatré ekki hjá öðrum en þeim
sem voru efnaðir, enda þurfti
rúmgóð húsakynni til að hýsa
hin stórvöxnu jólatré. Hinirefna-
minni létu sér nægja litla pýra-
mída eða krónur sem gátu staðið
á borði eða hangið úr lofti en
aðventukransinn er afsprengi
slíkra skrautmuna.
Það var ekki fyrr en fransk-
þýska stríðsveturinn 1870-71 að
jólatréð fór að vera almennings-
eign í Þýskalandi. Til að efla
hugrekki hermanna sinna létu
Þjóðverjar reisa jólatré í herbúð-
um þeirra. Eftir hinn mikla sigur
á Frökkum var jólatréð síðan
nánast gert að þýsku þjóðernis-
tákni. Jólatréð breiddist út til
Norðurlanda skömmu eftir 1800
og náði fyrst verulegri fótfestu í
Danmörku, en fyrsta jólatréð
kom til Danmerkur um 1807.
Siðurinn náði fyrst til borgarbúa
og breiddist síðan út til sveit-
anna. I Danmörku voru jólatré
ekki orðinn sjálfsagður hlutur
fyrr en eftir síðustu aldamót. At-
hyglisvert er að áður en hið hefð-
bundna jólatré kom til sögunnar
höfðu Svíar og Þjóðverjar lengi
haft þann sið að reisa grænt tré,
svokallaðan „maístöngul“,
fyrir utan hús sín um jólin.
Stóð tréð þá fyrir hinn sílif-
andi gróður. 1 Englandi
var jólatré hins vegar
ekki algengt fyrr en
eftir að konungs-
fjölskyldan tók það
upp í Windsor árið
1847, en eins og
áður var
minnst á var
gömul hefð að
skreyta hús og kirkjur á jólum
með grænum greinum.
Jólatréð á íslandi
Til Islands virðast hin allra fyrstu
jólatré hafa borist um miðja 19.
öld, sennilega með dönskum fjöl-
skyldum. Hið sígræna tré vakti
furðu manna og þótti búa yfir
leyndardómum. Jón Ámason seg-
ir í Þjóðsögum sínum frá reynitré
sem brunnu á ljós alla jólanótt-
ina, en frásögnin gæti hafa orðið
til vegna erlendra áhrifa. í blað-
inu Þjóðólfi er sagt frá jóla-
skemmtun sem Thorvaldssenfél-
agið hélt fyrir rúmlega hundrað
böm, 28. desember 1876. Ritstjór-
inn sá ástæðu til að útskýra ná-
kvæmlega hvað jólatré væri fyrir
lesendum:
„Jólatré eru náttúrulega greni-
tré, ekki hærri en svo að húsrúm
leyfi; eru greinamar alsettar vax-
kertum og allt tréð alsett stássi
(jólagjöfum) og sætindum eins
og ódáinseplum og aldinum.
Þegar börnin hafa dansað og
sungið í kring um trén og ljósin
taka að fölna er gjöfunum skipt
upp á milli þeirra. Jólatréð má og
búa til úr spýtum og eini, ef vill“.
(Saga Daganna, Árni Björnsson,
bls. 362).
Jólatréð sem var sett upp á
Thorvaldssenskemmtuninn var
skreytt með vaxkertum, jólagjöf-
um og ýmsum sætindum og var
því mjög ríkmannlegt. Almenn-
ingur hafði ekki efni á slíkum
munaði. Jólatrjám fjölgaði ekki
að ráði fyrr en komið var fram
yfir aldamót. Siðurinn breiddist
afar hægt út og varð ekki algeng-
ur að neinu marki fyrr en komið
var nokkuð fram yfir aldamótin
1900. Virðast flestir hafa búið til
jólatré á síðustu áratugum 19.
aldar, enda nær ógerlegt að verða
sér út um grenitré. Var þá tekinn
mjór staur, ívalur eða strendur og
festur á stöðugan fót. Á staurinn
voru negldar álrnur eða boruð
göt og álmunum stungið í. Voru
þær lengstu neðst en styttust eftir
því sem ofar dró og stóðu á mis-
víxl og voru kertin látin standa
yst á álmunum. Tréð var venju-
lega málað grænt og skreytt með
sortulyngi, beitilyngi eða eini.
Síðan voru mislitir pokar hengd-
ir á. Heimatilbúin tré voru notuð
fram yfir 1940, en þá fór inn-
flutningur frá Evrópu á greni-
trjám að færast í aukana. Lengi
vel tíðkaðist það þó að halda
jólaball í hverri sveit þar sem eitt
stórt og vel skreytt grenitré var
látið nægja fyrir alla íbúana. I
því allsnægtar þjóðfélagi sem
við búum í, rnyndi slfkt þykja
heldur þunnur þrettándi, enda
verða örugglega allflest heimili á
Islandi prýdd með skrautlegu
jólatré.
Gleðileg jól.
Rannveig Þórhallsdóttir
Heimildir: Saga Daganna.
Arni Björnsson. Jól á Islandi.
Arni Björnsson. Bernskan - Líf
leikir og störf íslenskra barna
fyrr og nú. Símon Jón Jóhanns-
son, Bryndís Sverrisdóttir
Egilsstöðum - Seyðisfirði - Eskifirði
Reyðaríirði - Borgarfírði
7
v Kaupfélag Hémðsbúa
V w/
Starfsfólki okkar,
viðskiptavinum og
öllum félagsmönnum
óskum við
gleðilegra jóla
og farsæls komandi árs
r
OsknM /VcvðfiívðingtiM soc cg
/\. uslfeiÝðinqunt
cUiam qlcðUcqiM
jcCa cq foavs&CbaÝ á
kcManbí áýí
Þökkum viðskiptin á árinu sem er
að líða.
NESBAKKI
@477 1609 og 897 1109
Gleðileg jól
gott og farsælt komandi ár
Þökkum viðskiptin á árinu
sem er að líða
Klif hf.
Grandagarði 13
Reykjavík