Austurland - 23.12.1998, Blaðsíða 29

Jól 1998
29
minningar frá hemámsárunum.
Hann segist meira að segja muna
að það kom ný lykt með Bretun-
um, lykt sem hafði ekki fundist
áður og minni hann æ síðan á
þessi ár. í skálum hermannanna
var lykt af brilljantíni og tóbaki
og virtist þessi lykt fylgja þeim.
Einnig var sérstök sótthreinsun-
arlykt af öllum birgðum og bún-
aði sem herliðið fékk. Jóhann
segist líka hafa í fyrsta sinn séð
svertingja þegar einn daginn var
ekið með vörubíl fullan af svört-
um sjóliðum í gegnum bæinn, en
þeir munu hafa særst í sjóorrustu
úti fyrir landinu. Jóhann segir að
Islendingar hafi ekki bara stolið
frá Bretum, heldur hafi Bretarnir
einnig stolið frá Islendingum.
Það voru hermenn með aðsetur
skammt fá heimili Jóhanns og
hermennimir stálu oft frá þeim
eggjunum, jafnvel glereggjunum
sem áttu að örva varpið hjá hæn-
unum. Þessa eggjaást Bretanna
uppgötvuðu strákamir í bænum
fljótt og sumir gerðust stórtækir
eggjaþjófar og stunduðu þeir
ábatasöm viðskipti við Bretana.
Bretamir urðu fljótlega mikil
fyrirmynd drengjanna í bænum
og sérstaklega höfðu þeir áhuga
á vopnabúnaði þeirra. Jóhann
sagðist fljótlega hafa eignast vini
meðal hermannanna og leyfðu
þeir strákunum oft að fylgjast
með þegar þeir hreinsuðu byssur
sínar og æfðu sig að skjóta. Þeir
leyfðu strákunum að bera byss-
urnar og marséra með þær á
öxlunum. Þarna kviknaði áhugi
Jóhanns á byssum, en hann á
stórt byssusafn sem samanstend-
ur af tugum vopna. Jóhann segir
hermennina hafa verið mjög
vingjamlega í garð Islendinga og
sérstaklega hafi gjafmildi þeirra
verið eftirtektarverð. Þeir gáfu
nefnilega krökkunum oft bita af
kökum sem þeir fengu sendar að
heiman eða súkkulaði sem
herinn úthlutaði þeim.
Jóhann segist hafa talsvert oft
orðið vitni að átökum styrjaldar-
innar. Hann þurfti að ganga nokk-
uð langa leið í skólann, en hann
bjó utarlega í bænum á hæð þar
sem verksmiðja SR-mjöls er nú.
Oft kom það fyrir að loftárás
hófst þegar hann var á leið í
skólann og því varð hann oft
vitni að loftvarnarskothríðinni.
Hættulegt gat verið að vera úti
við þegar skothríðin hófst, því
oft féllu sprengjubrot til jarðar.
Harðasta skothríðin sem hann
man eftir var árið 1941, um jólin,
en þá hófst loftárás Þjóðverja.
Bretar upphófu gífurlega loft-
varnarskothríð til að bægja Þjóð-
verjum á brott og var skotið úr
byssum allt í kringum bæinn svo
loftið varð svart af sprengikúlum
og reyk. Hins vegar drógu loft-
vamarbyssumar ekki upp í þýsku
vélarnar, sem flugu mjög hátt.
Tveir tundurspillar voru að taka
olíu úr olíubirgðaskipi á firðin-
um og losuðu þeir sig frá skipinu
og hófu skothríð með stórum
fallbyssum. Þessar byssur drógu
upp til þýsku vélanna og mátti
sjá þær hristast til þegar kúlumar
sprungu. Hins vegar náðu Bretar
ekki að skjóta niður neina þýska
vél í þetta sinn. Skothríðin var
svo mikil að hún heyrðist víða
um Austurland.
Jóhann man líka greinilega
eftir atviki þegar þýsk flugvél
flaug inn fjörðinn að kvöldlagi.
Jóhann var kominn í rúmið ásamt
systkinum sínum, þegar dóms-
dagsvælið í loftvamarflautunum
hófst. Þau þustu öll út í glugga
og sáu þá hvar þýsk sprengju-
flugvél flaug inn fjörðinn fram-
hjá húsinu og flaug hún svo lágt
að þau sáu merkin ofan á henni.
Þessi lága flughæð vélarinnar
olli miklum vandræðum þar sem
ekki var hægt að skjóta á hana
með öflugum loftvarnarbyssum
án þess að eiga það á hættu að
hæfa eitthvað hinum megin við
fjörðinn. Vélin flaug lágt inn yfir
allan bæinn en þá hækkaði hún
skyndilega flugið og hvarf án
þess að setuliðið næði að skjóta
hana niður.
Jóhann segist einnig muna
eftir því að hafa séð þýskan kaf-
bát í firðinum, en kafbáturinn mun
hafa laumast í gegnum kafbáta-
girðinguna undir skipi sem sigldi
inn fjörðinn. Þjóðverjar munu þó
ekki hafa gert neinn usla í þessari
heimsókn sinni og tilraunir til að
granda bátnum bám ekki árang-
ur. Jóhann var sendur í sveit í
Loðmundarfjörð á sumrin og þar
varð hann eitt sinn vitni að sjó-
orrustu, þegar herskip sem var að
sigla út úr Seyðisfirði varð fyrir
árás þýsks kafbáts. Skipst var á
skotum milli skipsins og kafbáts-
ins og að lokum kom sprengju-
flugvél á vettvang til að aðstoða
skipið og kafaði þá kafbáturinn,
en Jóhann segist ekki vita hvort
hann hafi orðið fyrir sprengju.
Jóhann segir þó ljóst vera að skip
fórust oft úti fyrir Austurlandi
því hann hafi oft gert sér að leik
ásamt fleiri drengjum, að ganga
fjörur og hirða brak og muni sem
greinilega komu úr herskipum.
Þeir fundu m.a. sjóliðahúfur og
eitt sinn fann Jóhann heilan sjúkra-
kassa, fullan af sjúkragögnum og
þ.á.m. var morfín í kassanum.
Loftárásir
Sökum hinna miklu umsvifa her-
námsliðsins á Seyðisfirði á stríðs-
árunum höfðu Þjóðverjar mikinn
áhuga á staðnum. Seyðisfjörður
var helsta flotastöðin á Austur-
landi og þaðan vom m.a. gerðar
árásir á Noreg og einnig lágu
stöðugt olíubirgðaskip inni á
firðinum sem sá flotanum fyrir
eldsneyti. Þjóðverjar sendu því
oft flugvélar til að njósna um
umsvif flotans á Seyðisfírði og
nokkrum sinnum gerðu þýskar
sprengjuflugvélar minniháttar
loftárásir á flotann. Yfirleitt var
hins vegar einungis um njósna-
vélar að ræða og vom þær gjarn-
an flæmdar á brott með mikilli
loftvamarskothríð frá byssu-
hreiðrum og af skipum sem
stödd vom á firðinum á hverjum
tíma, þótt reyndar hafi Banda-
ríkjamenn verið mun duglegri
við loftvamir en Bretar. Þjóð-
verjar flugu hins vegar sjaldan
beint yfir bæinn heldur héldu sig
yfir fjöllunum í mikilli hæð og
því kom það aldrei til að þýskar
vélar væru skotnar niður. Reynd-
ar héldu hermenn því fram nokkr-
um sinnum að þeir hefðu hæft
vélar, en ekki eru til heimildir
um að þýskar vélar hafi brotlent
á láði eða legi vegna loftvarnar-
árása setuliðsins. Seyðfirðingar
vom ekki sérlega smeykir við
loftárásir Þjóðverja, enda hafði
fólk ekki kynnst hroðalegum af-
leiðingum slíkra árása. Þó hljóta
yfirvofandi árásir að hafa valdið
fólki kvíða. Alla glugga átti að
hylja svo ekki sæist ljós úr þeim,
en um leið og vart varð við þýsk-
ar sprengjuflugvélar var raf-
magnið tekið af bænum. Þegar
árásimar hófust átti fólk að fara
niður í kjallara húsa sinna og láta
þar fyrir berast þar til merki væri
gefið um að hættan væri liðin
hjá. Ef fólk hafði ekki kjallara til
að leita í þá átti það að skríða
undir borð. Fyrsta loftárásin sem
olli Seyðfirðingum verulegum
óhug átti sér stað laugardaginn 5.
september 1942, en þann dag
tóku Bandaríkjamenn við vörn-
um Seyðisfjarðar af Bretum.
Loftárásin 5. september
1942
Þennan dag var mikill fjöldi
skipa inni á Seyðisfirði og var
um að ræða herskip af öllum
stærðum og gerðum, sennilega
um 50 talsins. Þar á meðal flug-
vélamóðurskip, þrjú beitiskip,
20-30 tundurspillar, a.m.k. þrír
kafbátar og geysilega stórt olíu-
skip. Um kl: 11:00 hófst vél-
byssuskothríð frá flugmóður-
skipinu og í sama mund heyrðist
í flugvél og sást hún á milli
skýjabólstra stefna suður yfir
fjörðinn, á að giska í hæð við
fjallstindana við fjarðarbotninn.
1 næstu andrá gaus upp mikill
reykjarstrókur, sem bar við him-
inn og síðan heyrðist dynkur eða
drunur. Þá var ljóst að Þjóðverjar
höfðu varpað sprengju á bæinn.
Sprengjan féll í götuna skammt
fyrir innan íbúðarhúsið Björg-
vin, sem var eign Guðfinns Jóns-
sonar. Við sprenginguna mynd-
aðist heilmikill gígur og þeyttust
möl og grjóthnullungar upp í
loftið og dreifðust umhverfis
gíginn. í fjörunni, rétt fyrir neð-
an staðinn sem sprengjan hæfði,
voru drengir að leik í árabát.
Rigndi grjóti úr gígnum yfir
drengina og slösuðust tveir þeirra
alvarlega. Einn drengjanna, Grét-
ar R. Oddsson, fékk sprengjubrot
í fótinn og voru meiðslin svo al-
varleg að taka þurfti af honum
fótinn, en drengurinn var aðeins
sjö ára gamall. Annar drengur,
Aðalbergur Þórarinsson, slasað-
ist einnig alvarlega, en leikbræð-
ur þeirra meiddust minna. Bátur-
inn, sem drengirnir voru hjá, fór
í spón og einnig bryggja nokkur.
Sjóbúðarskúr sem var þar nálægt
hrundi til grunna. Ibúðarhús sem
stóð um 20 metra frá þeim stað er
sprengjan kom niður, skemmdist
einnig talsvert, allar rúður í því
brotnuðu og skemmdir urðu einn-
ig á innanstokksmunum. Banda-
ríkjamenn bættu það tjón sem
varð eftir fremsta megni og m.a.
var drengurinn sem missti fótinn
sendur til Bandaríkjanna þar sem
hann fékk gervifót og gekkst
undir endurhæ.fingu á kostnað
hersins. Talið er víst að þýska
sprengjuflugvélin hafi varpað
tveimur sprengjum, en aðeins
önnur þeirra virðist hafa sprung-
ið. Sprengjunum var eflaust mið-
að á olíuskipið sem var skammt
undan landi þar sem sprengjan
sprakk, en ekki tókst loftárásin
nú betur en raun varð á og verður
að teljast merkilegt að Þjóðverj-
um skyldi ekki takast að hitta
eitthvert af hinum 50 skipum
sem lágu á firðinum. Daginn eft-
ir að þetta gerðist komu þrjár
þýskar flugvélar fljúgandi yfir
bæinn, en þær voru flæmdar á
brott með gífurlegri loftvarnar-
skothríð. Loftárásir Þjóðverja
voru þó ekki alltaf svona árang-
urslausar.
E1 Grillo
Eins og áður sagði lá jafnan olíu-
birgðaskip á höfninni á Seyðis-
firði. Skip þessi voru fullfermd
af olíu þegar þau komu til fjarð-
arins og sáu þau flotanum fyrir
eldsneyti þar til þau höfðu verið
tæmd og kom þá jafnan annað
skip í stað þess sem tæmt hafði
verið. Haustið 1943 kom eitt
slíkra skipa, fullfermt af olíu og
lagðist norðan miðfjarðar á
„Kringlunni“, undan Háubökk-
unum í u.þ.b. 3-400 metra fjarlægð
frá landi. Skipið hét E1 Grillo,
um 10.000 smálestir að stærð og
147 metra langt. Skipið var síðan
notað sem olíustöð í u.þ.b. eitt og
hálft ár. Allan þann tíma lá það á
sama stað á höfninni. Þegar það
var orðið tómt, kom strax annað
olíuflutningaskip og fyllti það
aftur af olíu. Á þessu tímabili var
skipið fyllt og tæmt hvað eftir
annað og það hafði einmitt ný-
lega verið fyllt þegar það varð
fyrir árás þýskra flugvéla. Eftir-
farandi lýsing er úr bókinni
„Seyðfirskir hernámsþætúr", efúr
Hjálmar Vilhjálmsson sem var
bæjarfógeti á Seyðisfirði á her-
námsárunum.
„Hinn 16. ferbrúar 1944 var
afar gott veður á Seyðisfirði og
raunar mun svo hafa verið um
land allt þann dag. Það var blæja-
Jóhann Sveinbjörnsson með hið merkilega byssusafn sitt, en íþví
er að finna tugi vopna úr báðum heimstyrjöldum. Jóhann er með
breskan Enfield riffil í höndunum og með breskan herhjálm á
höfði. Ljósm. SÓ