Austurland - 18.12.1985, Blaðsíða 11

JÓLIN 1985.
11
Guðmundur Magnússon:
Hernámsárin á Reyðarfirði
Örfá minningabrot
Guðmundur Magnússon.
Inngangur
Á þessu ári eru 45 ár liðin frá
hernámi íslands. Ég var aðeins
14 ára við upphaf þessa örlaga-
ríka atburðar. Eigi að síður lifi
ég mjög svo auðveldlega upp
fjölmarga atburði frá þessum
tímum.
Saga hernámsins á Reyðar-
firði hefur ekki verið skráð. En
ýmsar heimildir eru til frá þess-
um tíma, sem vonandi koma að
góðu gagni, þótt síðar verði.
Eins og gefur að skilja hafði
hernámið mikil áhrif á líf fólks-
ins í kauptúninu. í einni svipan
var eins og hendi væri veifað yfir
þessum friðsæla stað og hann
með mér hálfan fimmta áratug
aftur í tímann.
Styrjöldin mikla hafði staðið
í rúma átta mánuði. Við höfðum
staðið álengdar „langt frá öðr-
um þjóðum" og vonað í lengstu
lög, að hlutleysið - yfirlýst,
ævarandi hlutleysi - yrði okkur
skjöldur og skjól. En reyndin
varð önnur.
Fyrstu kynnin
Ég hafði ráðið mig í vega-
vinnu sumarið 1940 uppi á Hér-
aði og var Magnús Arngrímsson
frá Eskifirði verkstjóri þar.
Einhvern tíma í júnímánuði
slógum við upp tjöldum ekki
langt frá bænum Hofi í Fellum.
Ég hafði þann starfa með hönd-
um að vera kúskur, enda betur
við hæfi unglinga en önnur störf,
sem voru mun erfiðari svo sem
malarmokstur, snyddustunga
og annað því líkt.
Morgun einn í blíðskapar-
veðri var ég á leiðinni út í grús
að ná í möl til ofaníburðar. Allt
í einu heyri ég einhvers konar
vélarhljóð líkt og í flugvél, nem
staðar og hlusta.
Sennilega bíll frá Kaupfélagi
Héraðsbúa á Reyðarfirði með
vörur til Fella- og Fljótsdals-
bænda, húgsa ég, og held áfram
Það grípur mig undarleg til-
finning blandin hræðslu og for-
vitni. Hvað er nú á seyði?
Hverjir eru hér á ferð? Her-
menn á mótorhjólum? Ef svo
er, hvað eru þeir þá að vilja
hingað til friðsamra vegagerðar-
manna lengst upp í sveit?
En hér er enginn tími til heila-
brota, því að áður en varir þjóta
þrír einkennisklæddir herlög-
reglumenn með rauðar húfur
gyrtir skammbyssubeltum fram
hjá mér með eldingarhraða.
Þannig urðu mín fyrstu kynni
af raunverulegum hermönnum.
Ég stóð sem negldur væri nið-
ur og starði á eftir þessum furðu-
verum þjóta upp Fell og stefna
upp í Fljótsdal.
Mér fannst þetta hálfóhugn-
anleg fylking og stinga óþægi-
lega í stúf við kyrrð og fegurð
sveitarinnar þennan eftirminni-
lega sunnudag.
Fljótlega spurðist um erindi
þessara einkennisklæddu sendi-
boða breska heimsveldisins.
Ferðinni var heitið á fund
Gunnars skálds Gunnarssonar
heim að Skriðuklaustri.
Eigi er mér kunnugt um við-
skipti skáldsins og þessara
óboðnu gesta. Hitt man ég, að
seinna um sumarið flutti Gunn-
Frá Reyðarfirði.
Myndin tekin 1938 eða fyrri hluta árs 1939. Búðar.eyrin til hœgri. Par eru m. a. kirkjan, athafnasvœði
KHB, byggingar þess og gamla bryggjan.
Utan Búðarár er Ósmelur. Par sést m. a. gamli barnaskólinn.
Hádegisfjall og Skessan í baksýn.
dreginn nauðugur - viljugur á
vit þeirra örlaga, sem þessir
óvæntu atburðir hlutu að búa
honum. í þessari grein verða
þessi mál ekki rædd í neinni
heild, aðeins numið staðar við
einstaka atburði, sem á hugann
leita, þegar litið er til baka.
Bið ég nú lesendur að hverfa
ferðinni. En andartaki síðar
heyri ég þetta hljóð aftur og nú
miklu nær. Og sem ég stansa
þarna á veginum til að hlusta
betur eftir þessu torkennilega
hljóði sé ég einhvers konar þrjá
hárauða díla bera við himin rétt
ofan við móabarð nokkru neðar
á veginum.
ar Gunnarsson ræðu á samkomu
í Hallormsstaðarskógi og kvitt-
aði þar á eftirminnilegan hátt
fyrir þessa óvæntu heimsókn.
Skáldinu var mikið niðri fyrir,
og ekki hefði ég viljað vera þol-
andi þeirra orða, sem þar var
beint til þeirra, er ábyrgð báru á
þessu frumhlaupi hermannanna.
Reyðarfjörður stríðsáranna.
Myndin sýnir vel breytinguna á Búðareyrinni. Herinn dritaði
skálunum hingað og þangað á milli húsanna. Pannig var þetta
meira og minna um allt þorpið. Stóru skálarnir utan við kirkjuna
voru reistir til samkomuhalds.
Reyðfirðingar notuðu þá í sama skyni mörg ár, eftir að herinn fór
eða þar til Félagslundur leysti þá af hólmi.
í skálunum rétt neðan við kirkjuna var matsala. Par fyrir innan
séstgamla Vegagerðarhúsið, þarsem aðalstöðvar Vegagerðar ríkis-
ins á Austurlandi eru nú. Utan við kaupfélagið eru m. a. skálar
norska flughersins, sem hér dvaldi um tíma á stríðsárunum.
Sér yfir til Hrúteyrar sunnan fjarðar. Kambfell til vinstri.
Ekki man ég nákvæmlega
orðaval skáldsins, en ennþá-45
árum síðar - situr það ríkt í
minni mér, hversu tæpitungu-
iaust og á kjarnyrtri íslensku
skáldið hellti úr skálum einlægr-
ar reiði sinnar yfir breska herinn
fyrir þá ósvinnu og það virðing-
arleysi, sem hann sýndi alsak-
lausu og friðsömu bændafólki
uppi í afdal með óverjandi fram-
komu sinni.
Það var fagurt í Atlavík undir
þessari eftirminnilegu ræðu
Gunnars Gunnarssonar. Mér
fannst eins og umhverfið allt,
skógurinn, fljótið og fjöllin
tækju undir reiðilestur
skáldsins.
Betra að fara varlega
Það gerðust einnig brosleg
atvik. Síðla þetta sumar fór ég
til berja, sem ekki væri í frásög-
ur færandi út af fyrir sig.
En seint mun ég gleyma því,
sem á eftir fór. Þetta var seint í
ágústmánuði. Veður var gott.
Er heim var komið, lá leið mín
fram hjá barnaskólanum (þar
sem nú eru skrifstofur
hreppsins).
Þar hafði herinn m. a. aðsetur
og þar var hervörður vopnum
búinn við útidyr. Þetta var lítill
naggur, svo lítill, að byssan náði
langt upp fyrir höfuð honum.
Og sem ég arka þarna sæll og
glaður með berin mín kemur
góðkunningi minn, Steinþór
Eiríksson listmálari á Egilsstöð-
um, fram á tröppurnrar í Ekru,
sem er hús hinum megin vegar
örlítið utar. Og nú kom strákur-
inn upp í Steinþóri.
Hann skellti saman hælum og
heilsaði með enskri hermanna-
kveðju!
Ég hins vegar bætti um betur,
rétti út hægri hönd með tilburð-
um og hrópaði: „Hæl Stein-
þór!!“ Þetta hefði ég betur aldr-
ei gert. Naggurinn litli við skól-
ann hafði opin eyru og augu.
Þótt ótrúlegt megi virðast
dró þetta uppátæki dilk á eftir
sér. Á þessum tíma bjó ég hjá
Thulin og Þorgerði Johansen.
Um kvöldmatarleytið er bar-
ið að dyrum og spurt eftir mér.
Þar voru komnir herlögreglu-
maður ásamt íslenskum túlki!
Nú syrti fyrst í álinn. Hvað
viidu þessir herramenn mér?
Voru þeir ekki á röngum stað?
Höfðu þeir ekki villst á húsum?
En þetta voru tálvonir. Hér
þýddi ekkert að deila við dóm-
arann.
Það var því heldur uppburð-
arlítill, ungur maður, sem lall-
aði þetta kvöld inn í gamla skól-
ann sinn á milli túlks og herlög-
reglu.
Svo hófst yfirheyrslan. Hún
fór fram í ytri kennslustofunni
einmitt þar sem Sölvi Sigurðs-
son situr nú og færir bókhald
hreppsins.
Mikil voru umskiptin. Fyrir
rúmlega einu ári lauk ég fullnað-
arprófi frá skólanum. Nú á þess-
um sama stað var ég kominn fyr-
ir herrétt sakaður um nasisma.
Hvorki meira né minna. Ég var
spurður spjörunum úr. Hvort ég
væri nasisti, hvort ég hefði verið
í nasistafélagi og hvort ég hefði
lesið eitthvað um nasisma.
Þannig létu þeir dæluna ganga.
Eru foreldrar þínir eða systkini
nasistar?
Veistu um einhverja nasista
hér um slóðir? Öllu þessu svar-
aði ég afdráttarlaust neitandi.
Ég reyndi að vera rólegur, þótt
skjálfandi á beinunum væri. Að
lokum var spurt, hvers vegna ég
hefði heilsað með nasistakveðju
fyrr um daginn og hrópað: Hæl
Hitler!!
Ég sagði sem var, að þetta
hefði aðeins verið grín og
gaman. l>