Austurland - 18.12.1985, Blaðsíða 15

JÓLIN 1985.
15
Sigurður Óskar Pálsson:
Fjallræðan í Bakkagerðiskirkju
Fáir munu koma svo í Bakka-
gerðiskirkju í Borgarfirði eystra
að þeir gangi þaðan út ósnortnir
af tign og fegurð altaristöflu Jó-
hannesar Sveinssonar Kjarvals.
Þetta listaverk fylgir Borgfirð-
ingi greypt í vitund hvert sem
hann fer: frelsarinn í hvítum
klæðum talar til mannfjölda,
sem þyrstir að heyra orðið, í
baksviði hamraborg og tindur,
sem minna á Dyrfjöll, en yfir
hvelfist magnþrunginn himinn
þar sem ósýnilegur ljósgjafi
varpar bjarma neðan á dimmleit
ský; birtan er að reka myrkrið
á flótta.
Þetta er ekki dauð mynd.
Þarna er sannarlega lifandi fólk.
Áhorfandinn sér bylgjur hrifn-
ingar og fagnaðar fara um
manngrúann.
Forsaga þess að Kjarval mál-
aði altaristöflu þá, er hér um
ræðir, er óneitanlega ögn undar-
leg og verðum við að hverfa aft-
ur til miðrar 19. aldar til að grafa
eftir rótum hennar:
Hinn 9. dag septembermán-
aðar árið 1852 vísiterar pró-
fasturinn, sér Stefán Árnason á
Valþjófsstað, Desjarmýrar-
kirkju og segir svo meðal annars
í vísitasíugerð hans:
„Síðan prófasturinn vísiter-
aði seinast kirkju þessa hefir
sóknarpresturinn keypt og lagt
til hennar nía altaristöflu, á
hvörja málaður er sá atburður
þá vitringarnir komu til að veita
barninulesúlotningusína . . .“
Sóknarpresturinn er séra Sig-
urður Gunnarsson síðar pró-
fastur á Hallormsstað og í fjár-
haldsreikningi Desjarmýrar-
kirkju yfir fardagaárið 1849 -
1850 kemur í ljós, að altaristafla
þessi hefur kostað 36 ríkisdali,
máluð umgjörð um töfluna með
baki og tjaldi 4 ríkisdali, og við-
bætir við altarið svo taflan fengi
rúm á því og aðgerð á grátunum
hafa kostað 1 ríkisdal og 32
skildinga.
Áður en séra Sigurður Gunn-
arsson fór frá Desjarmýri 1862
hafði hann látið byggja þar nýja
kirkju og í úttektargerð presta-
kallsins 1. september það ár er
altaristaflan talin fyrst af mun-
um kirkjunnar sú hin sama „sem
lýst er í prófastsvísitasíu
1852 . . .“ Kemur hún enn
nokkuð við sögu.
Árið 1890 vísiterar bisk-
upinn, herra Hallgrímur Sveins-
son, Desjarmýrarkirkju og er
vísitasíugerð hans dagsett hinn
27. júlí. Þar segir meðal annars:
„Oma- og instmmenta kirkj-
unnar em þessi. Máluð altaristafla
í giltum ramma innan í trjeum-
gjörð, allnýleg en svo illa gjörð
að hún má teljast lítt hafandi.“
Hér er felldur harður dómur.
f 40 ár hafa Borgfirðingar með-
tekið orðið horfandi upp á „lítt
hafandi" altaristöflu, og gera
það enn um sinn.
Hinn 23. ágúst 1896 vísiterar
prófasturinn, séra Einar Jóns-
son hinn ættfróði, Desjarmýrar-
kirkju. Af vísitasíugerð hans er
ljóst, að þá hefur verið ákveðið
að byggja nýja kirkju og í fram-
haldi af því segir:
„Skrúði kirkjunnar er vel
hirtur en fremur ljelegur eins og
biskupsvísitasía 1890 getur um.
Virðist rjettast að endurbæta
hann um leið og bygging færi
fram og kaupa henni þá jafn-
framt nýja altaristöflu."
Um aldamót er Desjarmýrar-
kirkja lögð niður en ný kirkja
reist í Bakkagerðisþorpi og tek-
in í notkun undir árslok 1901
þótt smíði hennar væri þá ekki
að fullu lokið svo sem greinir í
virðingargerð prestakallsins
sem dagsett er 14. dag júlímán-
aðar 1902, en þar gefur að líta
meðal annars eftirfarandi grein:
„Um hina gömlu altaristöflu,
sem talin hefur verið nálega
óhæfileg, er þess að geta, að
Þorsteinn kaupmaður Jónsson
hefur fengið hana til eignar, en
aftur lofað að gefa kirkjunni
nýja altaristöflu sæmilega.“
Af þessu virðist ljóst að hin
„lítt hafandi" altaristafla úr
Desjarmýrarkirkju hafi aldrei
verið sett upp í Bakkagerðis-
kirkju.
Kaupmann þann, sem skýtur
hér upp kolli í íslenskri kirkju-
sögu skyndilega og harla óvænt,
nefndu Borgfirðingar einatt
Þorstein borgara - og nefna svo
enn, þá um hann er rætt. Hann
var Norðfirðingur að uppruna,
fæddur 1863, dáinn 1930. For-
eldrar hans voru hjónin Jón Þor-
steinsson á Kirkjubóli og Mar-
grét Sveinsdóttir. Hann var í
Möðruvallaskóla og við nám í
Noregi. Ekki veit þáttarhöfund-
ur hvað hann lærði þar, e. t. v.
verslunarfræði?
Þorsteinn borgari stofnaði
verslun á Borgarfirði 1894,
fyrstur kaupmanna, og rak
ásamt henni útgerð með allmikl-
um umsvifum um hríð, hafði á
sínum snærum fjölda Norð-
manna a. m. k. eitt sumar, við
róðra og fiskverkun. Árið 1907
seldi hann Thor E. Tuliníusi
verslun sína, fluttist til Seyðis-
fjarðar og gerðist þar gestgjafi
um eins árs skeið. „Setti þá upp
útgerð á Skálum á Langanesi,
auðgaðist vel, fluttist til Reykja-
víkur og sinnti ýmsum fyrirtækj-
um, og gekk þá af honum. Dug-
mikill maður og vinsæll."
Framangreind tilvitnun er
tekin upp úr íslenskum ævi-
skrám Páls Eggerts Ólasonar.
En hvað kaupmaður þessi hefur
ætlað sér með hina „lítt haf-
andi“ altaristöflu og hvað um
hana varð er hulin ráðgáta enn
þann dag í dag.
Séra Einar Vigfússon, sem
þjónar Desjarmýrarkirkju síð-
astur presta, fer til Vesturheims
árið 1902 og er ekki viðstaddur
úttekt staðar og kirkju, en Þor-
steinn borgari virðist vera ein-
hvers konar umboðsmaður
hans, því hann undirritar úttekt-
argerðina „Vegna fráfaranda"
eins og skrifað stendur.
Ekki finnast nein gögn um
eigendaskipti á hinni „lítt haf-
andi“ altaristöflu önnur en
bókunin er að framan greinir,
en í rauninni má líta á hana sem
jafngildi skriflegs samnings, þar
sem Þorsteinn borgari undirrit-
ar hana sjálfur.
Til er á lausu blaði, sem lagt
hefur verið innan í reikninga-
bók kirkjunnar - kirkjustólinn
-, fundargerð sóknarnefndar
dagsett 28. desember, en því
miður hefur láðst að rita ártalið.
Þar er skráð meðal annars:
„Sömuleiðis var sjera Einari
falið að minna Þorstein á altar-
istöflu og kirkjuklukku.“ Orða-
lagið „að minna Þorstein á“ og
raunar fleira í fundargerðinni
sýnir að hún er frá þeim tíma
þegar hann er enn á Borgarfirði.
Hlýtur það því að vera séra Ein-
ar Þórðarson, sóknarprestur
Borgfirðinga frá 1904 - 1907,
sem á að ýta við kaupmanni.
Ekki vitum við nú, hvort um
mál þetta var þingað lengur eða
skemur við Þorstein borgara, en
efndir af hans hálfu urðu engar,
og er Bakkagerðiskirkja án alt-
aristöflu, að því best er vitað,
uns Kj arval kemurtilskjalanna.
Ekki er heldur ljóst, hvenær
Borgfirðingum þótti útséð um,
að Þorsteinn kaupmaður gæfi
Bakkagerðiskirkju „nýja altar-
istöflu sæmilega,“ en árið 1913
taka nokkrar konur í byggðar-
laginu höndum saman til að afla
kirkju sinni þvílíks grips, og
leita til Kjarvals. Hann er þá að
læra íþrótt sína í Kaupmanna-
höfn og á enn langt nám fyrir
höndum. Engu að síður er hann
orðinn þekktur málari hér
heima á íslandi og list hans hef-
ur vakið athygli í Dannwrku.
Það kemur því vart til álita,
að Borgfirðingar biðji nokkurn
annan en þennan listfenga
fósturson bygðarlagsins að
leggja hér hönd að verki.
Vorið 1914 kemur Kjarval
heim til íslands og dvelur þar
sumarlangt. Hann ferðast
nokkuð um og málar mikið en
Bakkagerðiskirkja í Borgarfirði. B. S.
lengst mun hann hafa stað-
næmst á Borgarfirði, og þar
málar hann altaristöfluna fögru
þetta sumar.
En er konurnar sáu þennan
árangur samtaka sinna, varð
hann þeim hvatning til frekari
félagslegra átaka og stofnuðu
þær Kvenfélagið Eininguna árið
1915.
Ekki verður annað séð en
Borgfirðingum hafi orðið ærið
happ dómurinn, sem altaris-
taflan í Desjarmýrarkirkju
hlaut á sínum tíma svo og van-
efndir Þorsteins kaupmanns á
loforðinu um „að gefa kirkjunni
nýja altaristöflu sæmilega,“ þótt
enginn viti að vísu hverrar gerð-
ar hún hefði verið að efndu
heiti. Hefði Kjarval þá nokkurn
tíma málað þetta listaverk?
Ekki verður reynt að svara
þeirri spurningu, þótt óneitan-
lega leiti hún á hugann.
Skemmtilegt er og til þess að
vita, að úr samtökum kvenn-
anna um að fá Kjarval til þessa
verks, óx upp í byggðarlaginu
félag, sem mörgum góðum mál-
um hefur komið á veg.
Meðan Kjarval var að mála
altaristöfluna, bjó hann og vann
í skólanum í þorpinu, en kon-
urnar skiptust á um að fæða
hann. Þá var það einhverju sinni
sem oftar, að Sigríður Eyjólfs-
dóttir á Bjargi færði honum
kaffi. Þetta var á sunnudegi og
var málarinn við iðju sína, er
Sigríði bar að. Urðu henni þá
orð á munni eitthvað á þá leið,
að hann sækti verk sitt fast. Seg-
ir þá Kjarval:
„Já, Sigríður mín. Enginn
verður óbarinn biskup, en bisk-
up ætla ég að verða.“
Hannes hreppstjóri Sigurðs-
son, maður Sigríðar, smíðaði
ramma að altaristöflunni,
traustan en látlausan. Síðar var
nokkuð um það rætt manna á
meðal, að við hæfi væri að
kaupa skrautramma utan um
hana. Einhvern tíma, er þetta
bar á góma í áheyrn Kjarvals,
sagði hann:
„Borgfirðingur málaði mynd-
ina. Efnið í rammanum er rekið
á borgfirska fjöru. Ramminn er
smíðaður af Borgfirðingi - og
borgfirskt skal það vera.“ Borg-
firðingar hrifust strax af þessu
málverki og unna því, ungir sem
aldnir.
Ekki voru þó allir jafnhrifnir
af þessu verki meistarans. Herra
Jóni biskupi Helgasyni varð
ekki um sel, er hann augnfór
það á yfirreið. Herma sögur, að
hann teldi það lítt við hæfi
kirkju og víst er, að hann fann
myndinni til foráttu að frelsar-
inn er í hvítum klæðum, en
þannig búinn væri hann aldrei
sýndur á málverkum fyrr en eftir
upprisu. Einnig mun biskupi
hafa þótt bergsmíðarnar í
bakgrunni myndarinnar sviplík-
ari Dyrfjöllum en hófi gegndi,
- og að vígja þvílíkan grip tók
hann ekki í mál.
En hvað sem líður fræðileg-
um kenningum um klæðnað
frelsarans, er hann flutti fjall-
ræðuna, og vangaveltum um
hvort Kjarval hafi skákað Dyr-
fjöllum inn í hálendi Galíleu
eða Galíleufjöllum stílfærðum
í mynd Dyrfjalla til Borgar-
fjarðar, leikur ekki á tveim
tungum, að fólkið í byggðarlag-
inu hefur löngu vígt listaverk
þetta sinn helgasta dóm.