Íslenzk tunga - 01.01.1960, Side 159

RITFRF. GNIR
155
hvorki lyrir né útan getur án hins verið, nema merking raskist. Þau myndi því
samsetta forsetningu, en fyrir verði að teljast atviksorð, ef greint skal sérstak-
lega. Á sama hátt greinir höf. fyrir neðan, fyrir norðan, fyrir innan.
Eins og kunnugt er, hafa sambönd af þessu tagi löngum valdið erfiðleikum
og verið greind á ýmsa vegu. Heusler taldi fyrir norðan og fyrir utan með for-
setningum. Larsson greindi fyrir sem forsetningu, en síðara orðið atviksorð,
eins og höf. tekur fram. Sú greining hefir tíðkazt í íslenzkum skólum.7
í III. hluta stingur höf. upp á nýstárlegri lausn á málinu. Hún er á þá lund
að greina ýmis atviksorð sem fallmyndir nafnorða. T. d. mætti greina út, úti,
úlan þannig, að út væri þolfallsmynd, úti þágufalls- eða staðarfallsmynd og
útan sviptifallsmynd nafnorðsins *útr. Á sama hátt má greina inn, inni, innan
(af *iðr < *innr) og heim, heima, heiman (af heimr); austan, sunnan, vestan og
norðan eru sviptifallsmyndir af austr, suðr o. s. frv. Fyrir útan verður þá greint
sem forsetningarliður. Fyrir stýrir sviptifalli eins og þolfalli og þágufalli. Síðan
segir höf. (17.6.5.1):
This analysis actually might prove quite satisfactory from a descriptive
point of view.
Með þessum hætti hefir þá höfundi tekizt að koma öllum tvíyrtum forsetning-
um fyrir kattarnef.
Ég hefi nú fundið mjög að þessu riti, og varð ekki hjá þvi komizt. Þó má sjá,
að höf. hefir lagt sig fram á ýmsan hátt. En mér er ekki grunlaust um, að þekk-
ingu hans á norrænum fræðiritum sé mjög ábótavant. Höf. þekkir tvö höfuðrit
um íslenzka setningafræði: Andreas Heusler, Altisicindisches Elementarbuch
(4. útg.; Heidelberg 1950) og M. Nygaard, Norrfln syntax (Kristiania 1905).
Samt virðist höf. ekki vita, að gerður er greinarmunur á lærðum stíl og alþýðu-
stíl. Ekki telur höf. til heimildarrita sinna Hjalmar Falk og Alf Torp, Dansk-
norskens syntax i historisk fremstilling (Kristiania 1900), og er þó meira fjall-
að um íorsetningar þar en í hinum ritunum tveimur. Því síður virðist hiif.
þekkja íslenzlca setningafrœði eftir Jakob Jóh. Smára (Reykjavík 1920). Hefði
honum þó komið vel að lesa inngang þeirrar bókar, þótt ekki væri annað. Upp-
haf hans er á þessa leið (bls. 9):
Fornbókmentir vorar sýna það Ijóslega, að íslenzkt mál hefur, að því
er setningafræðina snertir, yfirleitt staðið á svo líku stigi á öldunum
fram um 1400, að ekki er auðvelt né ráðlegt að skifta þróuninni niður
í sérstök tímabil. Þó má sjá greinilegan mun á stíl eða setningafræði-
7 „Það er ekki venja að greina orðasambönd eins og fyrir ofan, t. d. fyrir
ofan garðinn, sem tvíyrta forsetningu, heldur er fyrir greint sem forsetning, en
ofan sem atviksorð“ (Halldór Halldórsson, Kennslubók í málfrœði handa fram-
haldsskólum (Akureyri 1956), 123).