Íslenzk tunga - 01.01.1961, Page 129

RITFREGNIR
125
Engin tilraun er gerð til að skýra lengdarmun stofnsérhljóðanna í íslenzku orð-
unum, sem eiga þó að vera runnin frá sömu orðmyndinni. Er það helzt fært
þessu til stuðnings, að rósta korni ekki fyrir í mjög gömlum heimildum. „Kósta
varð i ranni“ stendur reyndar í Ragnarsdrápu, sem eignuð er Braga Bodda-
syni, hvað sem annars má um það segja. Ég sé enga ástæðu til að efast um, að
rosti og rósta séu innlend orð og af germönskum toga. Rosti er algengt orð í
nísl. og merkir ‘hroki, oflátungur, hávært og drembilegt tal’ og á efalítið skylt
við raust og so. rjósta ‘tala með rosta, hotta á’, n. og sæ. máll. rúst(a) ‘hávaðast’
o. s. frv. Rósta sýnist hinsvegar ekki eiga neina heina samsvörun í skyldum ntál-
um, svo að ættartölur verða þar getgátur einar. Raunar mætti liugsa sér einhver
tengsl við ísl. rás og rasa, sbr. hljóðskiptið *röji. í gr. eröé ‘ásókn, þröng’, ]at.
rörarii ‘könnunar- og árásarsveit’, eða þá við fhþ. runst ‘rás, rennsli’, gotn. ur-
runs o. s. frv., en tómt mál að tala um það, þar sem milliliði og nánari merk-
ingarákvörðun vantar.
Höf. hafnar þeirri skýringu, að sindr (n.) eigi skylt við fsl. sedra ‘dropa-
steinn’ og þá einkum merkingarinnar vegna; sindr sé í ætt við físl. sía, ‘eld-
neisti’, af germ. rót *sen-d- : *sen-h- ‘skína’. Ég held, að sú tilgáta sé helzt til
völt, enda eru viðbárurnar út af merkingunni í mótsögn við heimildir, shr. að
sindr (sinner) er í nno. m. a. liaft um froðu ofan á hræddum málmi, kolabland-
ið járngjall, skán á soðnum osti, lo. sindren merkir ‘kornóttur (um ost)’ og so.
sin(d)kla ‘herna eða kornast (um vatn)’, og í þ. er sinter notað um dropasteins-
tegundir. Yfirleitt merkja orð í þessa veru oft upphaflega ‘væta, óhreinindi (í
málminum)’, sbr. nísl. sori ‘regnúði, óhreinindi í málmi’, fe. slagu, þ. schlacke
‘regn, slydda, sindur’. Isl. úr ‘gjall’, nísl. kaldór o. s. frv. eru í ætt við aurr
‘sand- eða leirbleyta’. Og raunar þykir mér sennilegast, að ísl. úr ‘gjall’ og úr
‘regn, innyfli skordýra’ séu aðeins tvö horf eða greinar sama orðstofnsins, slíkt
hið sama ísl. aurr ‘leirbleyta’ og fe. éar ‘liaf’, ísl. yrja ‘regnsuddi’ og Yrjur (fpl.)
í staðanöfnum (um jarðveg).
Mörg fleiri dæmi mætti nefna um það, að merkingar eins og ‘væta’ og
‘óhreinindi’ víxlist á í skyldum orðum, og því hef ég lengi aðhyllzt þá tilgátu,
sem höf. varpar nú fram, að físl. vergr ‘óhreinn’ og verga ‘óhreinka’ séu í ætt
við físl. vari, vári ‘vökvi’ og fe. wearh ‘graftrarkýli, gröftur’. Ég vil aðeins hæta
því við, að verga lifir enn í mæltu máli, og auk þess kennir fyrir í nísl. lo. vörg-
ugur eða vorgugur ‘óhreinn’, sem sýnist leitt af no. *varg, sem ætti að svara til fe.
wearh, wearg, fhþ. warah. Þá þykir mér líklegt, að ísl. var ‘vilsa í augum’ sé af
þessum toga (< *warha), en ekki skylt fe. wearr og ísl. varta.
Skelkja ‘spotta’ á að skoðun höf. skylt við skalkr ‘þjónn, þorpari’, sem hann
telur þó öðrum þræði tökuorð, en einnig við skulka ‘hæða’, og verður þó ekki
komið heim og saman. Auðsætt er að lialda skálkinum utan gátta, en skelkja og
skulka eru efalítið af sömu ætt, sbr. skelkr ‘spott’, skelkni ‘hæðni’, nísl. skúlk
‘stríðni’, skúlka ‘hæða’, skúlkari ‘spottari’ og sæ. skolka, nno. skulka, sem raun-