Vera - 01.12.1982, Blaðsíða 6

Uppreisnarkonur...
manni lengi áöur og geyma því ýmislegar
leifar af gamalli menningu auk þess sem
þær sýna sjálfsagt að einhverju leyti hugs-
unarhátt þeirra sem skráöu þær. Og þó að-
staða kvenna sé erfið í þessu hnefaréttar-
samfélagi virðist ekki vera gerður munur á
kvenlegum og karlmannlegum eiginleik-
um. Aðdáun á hreysti og hugrekki nær
jafnt til kvenna og karla og hörðustu kon-
urnar taldir bestu kvenkostirnir. Það virðist
líka eiga við um íslendingasögur en þar eru
margar konur í þessum stíl hvort sem það
eru áhrif frá gamalli sagna- og kvæðahefð
eða þær hafa verið svona í alvörunni. Hins
vegar er þar líka algengt að stúlkum sé ráð-
stafað eins og hverjum öðrum hlut, oft án
þess að þær séu spurðar álits. Þær eru giftar
inn í valdamiklar og ríkar ættir til þess að
tryggja sér fylgi þeirra í valdabaráttunni,
eða veittar sem verðlaun fyrir stuðning í
bardögum o. s. frv....
Hins vegar eru fá dæmi um ofbeldi gagn-
vart konum í íslendingasögum og það er
þar yfirleitt fordæmt og ekki talið sæmandi
almennilegum mönnum. Konur virðast líka
geta fengið skilnað ekkert síður en karlar,
s. s. ef eiginmenn þeirra höfðu misboðið
þeim á einhvern hátt eða uppfylitu ekki
kröfur þeirra, a. m. k. þær sem höfðu
sterka ætt á bak við sig.
Það sem vitað er um lög og reglur ís-
lenska þjóðveldisins virðist styðja það að
konur hafi þá notið meira álits og réttinda
en síðar varð. T. d. höfðu þær ákveðna
fjárupphæð með sér inn í hjónabandið sem
var áfram séreign þeirra og eiginmennirnir
máttu aðeins ávaxta en ekki eyða. Ef
maður vildi fara af landi brott með fé konu
sinnar, gat hún bannað honum það. Og
vildi hann neyða hana sjálfa til að flytja
með sér úr landi gat hún sagt skilið við
hann á stundinni og hann hafði þá engan
rétt til hennar meir né eigna hennar.
Eftir því sem staða kirkjunnar styrktist á
Vesturlöndum ber meira á ýmsum hug-
myndum frá Gyðingum og öðrum austræn-
um þjóðum þar sem konur höfðu Iengi
verið kúgaðar. Hinir svokölluðu kirkjufeð-
ur, guðfræðingar og kennimenn sem túlk-
uðu og mótuðu kenningar kirkjunnar á
fyrstu öldum hennar, voru margir undir-
Iagðir af slíkum hugmyndum. I augum
þeirra var munklífi hið eina rétta og kynlíf
og allt sem tengdist því óhreint og synd-
samlegt. ,,Hjónabandið uppfyllir jöröina en
hreinlífið himininn,“ sagði heilagur
Hieronymus (340—420).
En eins og Eva var orsök syndafallsins í
Eden forðum daga, þannig héldu allar
heimsins Evur áfram að freista guðhræddra
manna. Til að stálsetja sig gegn því var
konan útmáluð sem djöfull í mannsmynd,
engill Satans, freistarinn holdi klæddur,
persónugervingur þess illa í náttúrunni
o. s. frv. „Af öllum dýrum jarðarinnar er
konan það hættulegasta," er haft eftir
heilögum Jóhannesi af Antíokkíu (347-
407). Og til marks um útbreiðslu þessara
hugmynda má nefna að á kirkjuþingi árið
585 bar biskup einn upp fyrirspurn um það
hvort konur ættu yfirhöfuð að teljast til
mannkynsins.
Rit kirkjufeðranna voru mikið notuð um
öll Vesturlönd fram eftir öldum og höfðu
þar ómæld áhrif á sögu og menningu.
Marteinn Lúther var t. d. þrællesinn í
kirkjufeðrunum og sótti til þeirra mörg rök
fyrir siðbót sinni, og prédikanir þcirra voru
með því fyrsta sem þýtt var á íslensku til
afnota fyrir presta eftir kristnitökuna.
Gríski heimspekingurinn Aristóteles sem
ásamt fleiri löndum sínum hefur haft geysi-
leg áhrif á menningu okkar heimshluta
taldi konuna eins konar ófullburða mann-
veru sem hefði staðnað á lægra þroskastigi
en karlmaðurinn. Staða hennar gagnvart
honum ætti því að vera söm og staða þræls
gagnvart húsbónda sínum, hann ætti að
skipa, hún að hlýða.
Einn frægasti skólaspekingur rómversku
kirkjunnar, Tómas af Aquino (1227-
1274), var alveg á sama máli, sagði konuna
fljótsprottið illgresi, ófullkomna mann-
eskju sem líkamlega þroskaðist hraðar en
karlinn vegna þess að náttúran vandaði sig
minna við hana, og væri fædd til að vera
undir oki herra síns og meistara sem vegna
fullkomnunar sinnar ætti að ráða yfir
henni.
Þannig mætti lengi telja. Og þó einstaka
hjáróma raddir fari að heyrast meðal
menntamanna um og eftir 1500 eru flestir
fyrirmenn þó áfram innilega sammála um
hlutverk kvenna. Meira að segja „jafnrétt-
ismaðurinn" Rousseau, einn helsti hug-
myndafræðingur frönsku byltingarinnar og
þarmeð einn af upphafsmönnum lýðræðis
og mannréttinda, taldi að uppeldi kvenna
ætti að miðast við þarfir karlanna. Þær ættu
að læra að hlýða og þóknast þeim og sætta
sig við galla þeirra.
A Norðurlöndum má sjá þessar hug-
myndir speglast í löggjöfinni. ( landslögum
Kristófers af Bayerit, sem var konungur
Danmerkur, Noregs og íslands 1439-
1448, segir m. a.: „Besti hlutur sem bóndi
á í búi sínu er Iöglega gefin eiginkona hans,
og versti og mesti þjófur er sá sem stelur
henni frá honum. Hann skal dæmdur til að
hengjast í hæsta gálga yfir öðrum þjófum."
Það er athyglisvert að þetta stendur ekki
í hjúskaparlögum heldur í þjófabálkinum. í
stað hinna fornu þjóðveldislaga sem í
grundvallaratriöum tryggðu konum sömu
mannréttindi og körlum eru þær nú orðnar
eign bænda sinna, hlutir meðal annarra
hluta í búi þeirra.
Á sömu línu eru ýmsar aðrar lagasetn-
ingar frá svipuðum tíma sem beinlínis gefa
mönnum rétt til að beita konur sínar, börn
og hjú ofbeldi eftir þörfum, þó með ein-
hverjum takmörkunum, s. s. að ekki megi
beita vopni, brjóta bein eða valda dauða
þeirra.
Nú vitum við ekki hvað að þessum lög-
um hefur tekið gildi á íslandi og margt
bendir raunar til að staða kvenna hafi oft
verið sterkari en lögin gefa til kynna. Það
er a. m. k. víst að íslenskar bókmenntir
sýna iðulega allt aðra hugmyndafræði,
hvað sem því veldur.
Sem dæmi um slíka sögu langar mig að
nefna Mágus sögu jarls. Hún telst til ridd-