Vera - 01.04.1997, Blaðsíða 18

í kv^nnabaráttu nni
noti meira ilmvatn en þær sjálfar, ungu stúlk-
urnar eru sömuleiðis með ráðagerðir um
framtíðina sem ná langt framyfir drauma og
væntingar mæðra þeirra.
Þessar umhleypingar hafa auðveldað
svokölluðum „póststrúktúralisma" að nema
land í femínískri hugsun. Eitt af einkennum
hans er áherslan á hversu samtvinnað vald er
þekkingu og ímyndum samfélagsins. I þeirri
umfjöllun hefur póststrúktúral femínismi ver-
ið undir sterkum áhrifum frá fræðimannin-
um Michel Foucault sem lést úr alnæmi
1984. Póststrúktúralistarnir benda á að
ímyndirnar hafi ekki sjálfstætt líf. Merking
þeirra fer eftir því samhengi sem ímyndirnar
birtast í og aðstöðu þess sem les úr
þeim.Foucault hafnaði ekki hefðbundnum
hugmyndum um vald en taldi þær ekki geta
skýrt nægilega afhverju og hvernig það nær
tökum á okkur. Eitt helsta einkennið á hug-
myndum Foucaults er að hann skilgreinir
vald ekki út frá þeim sem eiga það, heldur út
frá því hvernig því er beitt. Flann skilgreinir
valdið ekki sem kúgunartæki, þó að það geti
tekið á sig þá mynd, heldur sem skapandi afl
sem stöðugt á þátt í að skilgreina og endur-
framleiða nýja þekkingu. Það er ekki sjálfgef-
ið að snyrtivörur séu verkfæri kúgunarafla.
Þær eru notaðar á fleiri vegu en til að halda
körlunum góðum. Er t.d. hægt að hugsa sér
áhrifaríkari leið til þess að fría sig frá heimil-
isstörfunum en þá að skella á sig nokkrum
umferðum af naglalakki? Tilvísanir í kúgun
feðraveldisins,eða hvernig lög og reglugerðir
mismuna körlum og konum, geta aldrei skýrt
nema brot af þeim myndum sem kvenleikinn
tekur á sig.
Orðræður og hormónar
Skýrt dæmi um samtvinnun þekkingar og
valds er hvernig þekkingin um konur og
hormóna er farin að móta orðfæri þegar fjall-
að er um tíðarhring kvenna. Þetta safn eða
mynstur hugmynda og ímynda hefur á fræði-
máli verið kallað „orðræða“. Við greiningu á
orðræðum er m.a. hugað að þeim markalín-
um sem dregnar eru á milli þess sem er satt og
ósatt; heilbrigt og óheilbrigt. Flvernig orð-
ræðan markar t.d. konum, körlum og sér-
fræðingum ákveðin hlutverk eða stöðu.
Sköpunarafl orðræðunnar sést í því að ný
hugtök spretta í sífellu upp sem bæði konur
og sérfræðingar grípa til. Vald orðræðunnar
felst þá m.a. í þeim áhrifum sem hún hefur á
reynslu kvenna af eigin líkama og hversu
gjarnt konum er að grípa til hennar til að
gera grein fyrir sjálfum sér og eigin gjörðum.
Dæmi um þetta er þegar við og aðrir skýrum
reiðiköst eða tilfinningasemi með því að vísa
til fyrirtíðarspennu eða breytingaskeiðsins.
Þannig hefur orðræðan um konuna á valdi
hormónanna fléttast inn í og haft áhrif á líf
okkar og sjálfsmynd á margslunginn hátt.
Femínísk gagnrýni sem skoðar vald með
þessum hætti dregur ekki skýr mörk á milli
kvenna sem þolenda og gerenda. Mergurinn
málsins er að konur eru iðulega bæði þolend-
ur og gerendur. Ymsar rannsóknir í kvenna-
fræðum sýna t.d. hvernig konur nota ímynd-
ir og vinna út frá þeim á annan hátt en ætlast
er til. Umbreyting á útliti, til að uppfylla
kröfur ákveðinna ímynda, krefst sköpunar
og hugmyndaflugs en á sama tíma eru konur
bundnar af þeim valkostum, þeirri þekkingu
og þeim tækjum sem eru til staðar. Það er yf-
irleitt alltaf eitthvað svigrúm þegar við erum
að ákveða hvernig bregðast á við hugmynd-
um og gildum samfélagsins. Því er ekki hægt
að njörva túlkunina niður í einhverja eina
endanlega og rétta.
Tannlaus femínismi?
Þær raddir hafa heyrst að „nýi“ femínisminn
geti staðið gegn markvissri femínískri gagn-
rýni. Vandinn sem blasir við femínistum er
hvernig nota má innsýn póststrúktúralist-
anna án þess að draga tennurnar úr femín-
ismanum sem pólitísku afli. Mörgum finnst
gagnrýnin verða fremur ógæfuleg ef engin á
valdið og ekki er hægt að festa hönd á endan-
legri merkingu þess sem er að gerast í kring-
um okkur. Það bætir ekki úr skák að rök-
semdir hins „nýja“ femínisma má stundum
skilja sem svo að túlkun geti verið jafn fjöl-
breytt og einstaklingarnir sem í hlut eiga.
Túlkunin verður þá einstaklingsbundin og
óútreiknanlegri en íslenskt veðurfar. Hvað
verður um kjötið í gagnrýniskássunni ef hún
á að innihalda allt og þar af leiðandi ekkert?
Hvers konar gagnrýni er það sem ekki má
beinast gegn einum eða neinum?
Það hefur verið bent á að áherslan á ein-
staklingsbundna túlkun stríði gegn markmið-
um Foucault. I stað þess að einblína á ein-
staklinginn þarf að greina hvers vegna
ákveðnum ímyndum eða hugmyndum er gef-
ið meira gildi en öðrum. Meðal þess sem við
þurfum að spyrja okkur er hvaða markmið-
um ímyndirnar eiga að þjóna. Eru þær settar
fram í nafni hreysti, velferðar þjóðarinnar
eða einhvers annars? Sem femínistar hljótum
við að spyrja okkur hvort kynferði skipti
máli í að ná fram þessum markmiðum. Hvort
konur séu líklegri til þess að skipa aðrar stöð-
ur í orðræðum samfélagsins en karlar. Hvers
þessar stöður krefjast af okkur og hvernig
þær hafa áhrif á Ianganir okkar og þrár. Þetta
er hægt án þess að eigna körlum valdið og
hlutverk gerandans.
„Nýi“ femínisminn þarf, líkt og sá „hefð-
bundni“, að vera fær um að taka eitt skref til
baka frá einstaklingnum og velta fyrir sér
heildarmyndinni. Hann þarf að geta greint
mynstur og komið með einhvers konar skýr-
ingar á stöðu kvenna. Öðruvísi er erfitt að
koma með kerfisbundna gagnrýni. Þrátt fyrir
mismunandi möguleika til að skilja og lesa úr
hlutunum veit maður oftast nær hvenær
ímynd er ætlað að ávarpa konur og hvenær
karla. Kynferði skiptir því enn miklu máli við
túlkun.
Önnur gagnrýni, skyld hinni fyrri, á „nýja“
femínismann er að hann hefur ekki jafn skýr
viðmið um það hvað er gott og vont, rétt og
rangt og sá „hefðbundni“. Þetta leiðir af sér
ákveðna kreppu því femínismi sem ekki get-
ur gert upp á milli mismunandi sjónarmiða
hefur takmarkað notagildi fyrir pólitískt starf
kvennahreyfinga. Ýmsir femínistar innan
„nýja“ femínismans hafa leyst úr þessu á
þann hátt að þær ganga út frá því að þau við-
mið sem notuð eru til að vega og meta mis-
munandi sjónarmið séu ekki höggvin í stein.
Þær byggja afstöðu sína á ákveðnum viðmið-
um um t.d. rétt og rangt en gera ráð fyrir að
þau geti breyst ef forsendurnar breytast.
Frá einhæfni til fjölbreytni
Hugmyndir og ímyndir samfélagsins kúga
ekki konur með því að þvinga þær undir vilja
sinn. Vald ímyndanna er sýnu lúmskara og
þar af leiðandi áhrifameira. Það birtist í því
að hvaða marki ímyndirnar ná að samræma
langanir og þrár okkar kvenna. Þegar það
tekst hafa ímyndir og hugmyndir samfélags-
ins áhrif á það sem snertir okkur dýpst; sjálfs-
mynd, sjálfsþekkingu og langanir. Því fer
fjarri að það séu endilega neikvæð áhrif. Svo
dæmi sé tekið þá fá margar konur mikla
ánægju út úr tískunni og útrás fyrir sköpun-
argáfuna. Það er hins vegar ekki hægt að líta
framhjá því að samræming á þrám og löng-
unum kvenna getur auðveldlega tekið á sig
neikvæðar myndir. Margar konur vilja og
reyna t.d. hvað sem það kostar að vera
tággrannar. I því sambandi bendir Susan
Bordo á að sjúkdómurinn lystarstol (anorex-
ia nervosa) sé í raun ekki menningarlegt frá-
vik. Þvert á móti birtir lystarstolið áherslur
menningarinnar í sinni ýktustu mynd. I sam-
félagi þar sem konur eru hvattar til að sýna
viljastyrk sinn með því að ná valdi á líkaman-
um og hvötum hans, verður granna konan
fyrirmyndardæmi um góða sjálfsstjórn.
Það sem femínisminn er í auknum mæli að
gera sér grein fyrir er að konur gera ekki ríkj-
andi hugmyndir skilyrðislaust að sínum og
að ímyndir tvinnast inn í líf okkar á ýmsa
vegu. Það fer eftir kringumstæðum, getu og
markmiðum kvenna hvaða áhrif þær reyna
að kalla fram á eigin skinni og í eigin athöfn-
um. Reynsla kvenna stangast oft á við upp-
hafnar ímyndir og hugmyndir um kvenhlut-
verkið og þeir árekstrar geta orðið upp-
spretta andstöðu. Femínísk gagnrýni, eins og
Susan Bordo færir mjög sannfærandi rök að,
þarf hins vegar nú sem fyrr að vera vakandi
fyrir því hvenær hugmyndir fara að taka á sig
einhæfa og takmarkaða mynd. Þá er ráð að
setja á sig femínistagleraugun og spyrja af
hverju ákveðnar ímyndir fremur en aðrar eru
sigtaðar úr og settar fram sem fyrirmyndir. Af
hverju einum hóp er gert hærra undir höfði
en öðrum, hvort sem það eru karlar, hvíti
kynstofninn, ungt fólk eða einhverjir aðrir.
Þannig má ögra og breyta ríkjandi hugarfari.
Þeir valkostir sem dægurstritið býður hefur
áhrif á lífsmynstrið og þar af leiðandi hvers
konar gerendur við verðum. Femínismi, nú
sem fyrr, þarf að vera virkur í því að kynna
fyrir fólki nýjar leiðir til að túlka hugmyndir
og ímyndir samfélagsins. Með því að hlæja
að og gagnrýna það sem er einhæft og tak-
markandi er hægt að auka margbreytileika
kvenleikans og breikka svið kvenlegrar
reynslu. Það er þar sem femínistar ættu að slá
taktinn.
18 v£ra