Ljósmæðrablaðið - 15.06.2005, Blaðsíða 20

HELSTU ÁHRIFAÞÆTTIR
UNGBARNADAUÐA
Það leikur enginn vafi á því að
barnaeldishættir voru einn mikilvæg-
asti áhrifaþáttur ungbamadauða fyrr á
tímum. Nú ráðleggur Alþjóðaheilbrigð-
ismálastofnunin mæðrum að hafa börn
á brjósti í sex mánuði hið minnsta og að
mæður forðist að gefa bömum aðra
fæðu á þessum tíma.4 Ur brjóstamjólk
fá ungbörn öll næringarefni sem þau
þurfa á að halda fyrstu mánuði ævinnar
og hún inniheldur auk þess mótefni
gegn ýmsum sjúkdómum.
I rikum samfélögum nútímans, þar
sem öll heimili hafa aðgang að hreinu
rennandi vatni, skilur sjaldnast milli lífs
og dauða þótt börn séu ekki höfð á
brjósti. I fátækari ríkjum er þessu ekki
fyrir að fara nema í mjög takmörkuðum
mæli og þar hefur brjóstagjöf reynst
hafa úrslitaáhrif á lífslikur barna.5 Að-
stæður í evrópskum samfélögum 19.
aldar voru að mörgu leyti sambærilegar
við fátæk ríki samtímans. Hreinlætisað-
stæður voru bágbornar og því var mik-
ilvægt að ungböm væru höfð á brjósti
eins lengi og kostur var. Þekkingu á
smitleiðum var ekki fyrir að fara fyrr en
eftir 1870 og því oft tilviljunum háð
hvort börn veiktust úr magasjúkdómum
af völdum skemmdra matvæla eða
mengaðs vatns. Aður en vitneskja um
sóttkveikjur og smitleiðir var fyrir
hendi var t.a.m. ekki óalgengt að ijós-
eða sorphaugar væru staðsettir nærri
vatnsbólum.6 Við þessar aðstæður var
alltaf hætta á að gerlar bærust í vatns-
ból.
Allt fram undir aldamótin 1900 voru
magasjúkdómar afar algengir hér á
landi sem annars staðar í heiminum.
Lítil börn sem vanin höfðu verið af
brjósti eða ungbörn sem ekki fengu
brjóstið yfir höfuð voru langvið-
kvæmust fyrir þessum sjúkdómum og
dánartíðni af völdum magasjúkdóma
hefur yfirleitt reynst langhæst í yngstu
aldurshópunum.7
Flestar alþjóðlegar rannsóknir á ung-
barnadauða fyrir aldamótin 1900 hafa
leitt í ljós að allmikill munur var á dán-
artíðni ungbarna eftir landsvæðum og
að þéttbýlisstig hefur jafnan reynst
mikilvægur áhrifaþáttur barnadauða.
Vegna þröngbýlis var smábömum í
borgum yfirleitt mun hættara við að
smitast af umgangspestum en jafnöldr-
um þeirra í sveitum. Óhreint vatn og lé-
leg mjólk varð mörgum borgarbörnum
að fjörtjóni og magasjúkdómar voru yf-
irleitt mun algengari í borgum en í
sveitum. Sumarhitar höfðu sitt að segja
og dauðsfoll af völdum niður-
gangspesta voru yfirleitt flest um mitt
sumar.8 Erfitt reyndist að geyma mat-
væli og mikilvæg ungbarnafæða á borð
við mjólk var gróðrarstía fyrir bakteríur
af ýmsum toga.9 Eins og i fátækum
löndum nútímans skipti höfuðmáli við
þessar aðstæður að ungbörn væru höfð
á brjósti. Á meðan börnum var ekki
gefin nein viðbótarfæða voru þau vel
varin gegn magasjúkdómum. Á sumum
þéttbýlum svæðum í Evrópu þar sem
brjóstagjöf var almenn og varði lengi
var dánartíðni framan af fýrsta árinu
ekki tiltakanlega hærri en í dreifbýlum
sveitum. Eftir að farið var að venja börn
af brjósti jókst munur milli strjálbýlis
og þéttbýlis. Dánartíðni á síðari hluta
fýrsta aldursársins gat þess vegna verið
mjög há í þéttbýli og smábarnadauði
(dánartíðni 1-4 ára barna) var yfirleitt
mun hærri í borgum en í sveitum.10
Munur á lífslíkum ungbarna milli
þéttbýlis og strjálbýlis minnkaði yfir-
leitt eftir að skólp- og vatnslagnir voru
lagðar í borgum. Ráðist var í fram-
kvæmdir af þessu tagi í stórborgum
Evrópu fljótlega upp úr miðri 19. öld og
leiddi víða til nokkurar lækkunar dán-
artíðni.11 Síðar leiddi þekking á gerlum
og því hvernig sjúkdómar bárust á milli
manna til hraðari lækkunar dánartíðni
einkum i lægstu aldurshópunum. Vit-
neskja um það hvernig hægt væri að
koma í veg fyrir mengun neysluvatns,
staðsetning sorphauga fjarri vatnsból-
um og lokun vatnsbóla hafði óumdeil-
anleg áhrif á lífslikur barna, einkum í
borgum. Þekking á smitleiðum breidd-
ist hratt út eftir 1870 og á næstu áratug-
um urðu afgerandi breytingar á heilsu-
fari barna á Vesturlöndum.12 Undir lok
19. aldar fór einnig að draga saman
með borgar- og sveitabörnum og eftir
1940 var dánartíðni meðal barna á Vest-
urlöndum sjaldan háó búsetu.13
Þrátt fyrir bætta þekkingu á eðli
sjúkdóma og verulega minnkaðan
landshlutamun í ungbarnadauða fljót-
lega upp úr aldamótunum 1900 voru
brjóstabörn lengi vel mun betur varin
gegn banvænum sjúkdómum en börn
sem ekki nutu brjóstsins. Bresk rann-
sókn frá tímabilinu 1900-1919 leiddi til
að mynda í ljós margfaldan mun á dán-
artíðni brjóstabarna og pelabarna í
London.14 En hverjar voru helstu að-
gerðir heilbrigðisyfirvalda í Evrópu í
baráttu við ungbarnadauða um og eftir
aldamótin 1900?
HERFERÐ GEGN UNG-
BARNADAUÐA-
SKÝRSLUGERÐ UM
HEILSUFAR Á FYRRI
HLUTA 20. ALDAR
Á tímabilinu ffá lokum 19. aldar ffam
undir seinna stríð má glöggt merkja
mikinn áhuga á heilbrigði lítilla barna á
Vesturlöndum.15 Sú mikla breyting sem
varð á þekkingu á smitleiðum upp úr
1870 hafði í for með sér gjörbreytt við-
horf til ungbarnadauða. Hagtölur sýndu
líka svo ekki var um villst að verulegur
munur var á lífslíkum ungbarna milli
landsvæða og áskorun heilbrigðisyfir-
valda á þessum tíma fólst ekki hvað síst
í því að minnka þennan mun. Gætu
börn í smábæjum og sveitum vænst
þess að lifa fyrsta affnælisdaginn sinn
ætti samfélagið að sjá til þess að börn í
Kaupmannahöfn, London og öðrum
stórborgum álfunnar gætu það einnig.
Mikilvægur lykill að bættum lífslíkum í
stórborgum var bætt meðferð matvæla
og aukin brjóstagjöf. Aðalsmerki þessa
tímabils var aukin og markvissari
ffæðsla heilbrigðisyfirvalda um
bijóstagjöf og hreinlæti. Markvisst
ungbarna- og mæðraeftirlit í nútíma-
legri mynd hófst rétt fyrir aldamótin
1900, fyrst á Bretlandseyjum.16 Mark-
mið ungbarnaeftirlits var öðru fremur
að hvetja mæður til að gefa börnum
brjóst og forðast viðbótarfæðu með
brjóstinu eins lengi og unnt var. Hjúkr-
unarkonur sóttu konur heim og skráðu
hjá sér upplýsingar m.a. um barnaeldi,
hvenær farið var að gefa ungbörnum
viðbótarfæðu og hvenær þau höfðu ver-
ið vanin af brjósti. Skýrslur hjúkrunar-
kvenna sem unnu við ungbarnavemd á
upphafsárum 20. aldar eru einstaklings-
miðaðar og hafa því reynst ómetanlegar
heimildir um vægi einstakra áhrifaþátta
á lífslíkur og heilsufar.17
Hér á landi hvíldi ungbarnaeftirlit á
fyrstu áratugum 20. aldar á gamalli
hefð. Ljósmæður tóku á móti börnum í
heimahúsum og dvöldu oftast hjá sæng-
urkonum í nokkra daga. Ljósmæðra-
skýrslur sem færðar vora ffá því
snemma á 2. áratug 20. aldar sýna að þá
var algengast að ljósmæður í sveitum
væru hjá konum í 2-4 daga en ljósmæð-
ur í þéttbýli sóttu sængurkonur heim >
12-14 daga eftir barnsburð.18 Að þessu
leyti var því talsverður munur á aðstasð-
um i sveit og bæ. Það var ekki fyrr en
um miðbik 3. áratugarins að Hjúkrunar-
félagið Líkn hóf ungbarnaeftirlit 1
Reykjavík. Ungbamaeftirlitið var síðar
fært undir Heilsuvemdarstöðina og
20 Ljósmæðrablaðið júrn' 2005