Ljósmæðrablaðið - 15.06.2005, Blaðsíða 21

veitti Katrín Thoroddsen læknir því for-
stöðu frá upphafi. Af heilbrigðisskýrsl-
um er ljóst að eitt af meginmarkmiðum
ungbarnaeftirlitsins var að hvetja mæð-
ur til bijóstagjafar.19
Þótt ungbarnaeftirlit að nútímafyrir-
mynd með tilheyrandi skýrslugerð hafi
verið nokkru seinna á ferðinni hér á
landi en í nágrannalöndunum birtist
áhugi á heilsufari ungbama glöggt í
ákvörðun löggjafans um skýrslur ljós-
mæðra ffá 2. ártug aldarinnar. Á eyðu-
blöðum sem ljósmæður fylltu út var
þess krafist að skráðar væru ítarlegar
upplýsingar um heilsufar og aðstæður
hverrar móður fyrir sig, hversu marga
daga ljósmóðir liti eftir sængurkonu og
hvort barn væri lagt á brjóst eða alið á
Pela. Ljósmæður skiluðu skýrslunum til
héraðslækna sem tóku saman upplýs-
ingar og sendu til landlæknis. í heil-
hrigðisskýrslum frá þessum tíma er
þess vegna oft getið um brjóstagjöf í
einstökum læknishéruðum.20
Ljósmæðraskýrslur eru ómetanleg
heimild um barnaeldishætti. Helsti
ókostur þeirra er að þær veita aðeins
upplýsingar um eldishætti nýbura enda
hafði ljósmóðir sjaldan eftirlit með
nióður og bami nema um 4 daga í sveit-
um og 14 daga í þéttbýli. Ólíkt skýrsl-
um hjúkmnarkvenna sem sinntu ung-
harnaeftirliti annars staðar í álfunni á
sa|na tímabili veita þær því engar vís-
bendingar um lengd brjóstagjafar. Þar
koma upplýsingar úr manntalinu 1920
að góðum notum.21 í manntalinu voru
niæður með börn undir eins árs aldri
'nntar eftir því hvort barnið væri á
hrjósti. Ekki er ljóst hvaðan sú hug-
•nynd, að bæta upplýsingum um
hrjóstagjöf við staðlaðar spumingar
nianntalsins, er ættuð en fyrir slíku er
eftir því sem næst verður komist ekki
hefð í manntölum annars staðar í heim-
*num. Ekki er ósennilegt að heilbrigðis-
yfirvöld í fátæku og dreifbýlu samfé-
lagi á íslandi, þar sem ungbarnaeftirliti
hafði ekki verið komið á fót, hafi þar
Seð möguleika á að safna upplýsingum
Urn lengd brjóstagjafar sambærilegar
v'ð þær sem safnað var af heilbrigðis-
starfsfólki víða annars staðar í álfunni.
Hér á eftir verða ljósmæðraskýrslur
°g rnanntalsupplýsingar notaðar til að
Varpa ljósi á barnaeldishefðir á íslandi
a fyrstu þremur áratugum 20. aldar. At-
hnguð verður brjóstagjöf í þremur
h'ndshlutum, í Þingeyjarsýslum, á Suð-
trrlandi (Skaffafellssýslum, Rangár-
VaHasýslu og Árnessýslu) og í Gull-
hringusýslu og kannað samband
brjóstagjafar og ungbarnadauða. En
áður en vikið verður að þessum þætti er
rétt að víkja lausalega að samspili
barnaeldishátta og ungbarnadauða í
þessum landshlutum á síðari hluta 19.
aldar.
UNGBARNADAUÐI OG
BARNAELDI Á SÍÐARI
HLUTA 19.ALDAR
Þegar haft er í huga að ungbarnadauði
fyrr á tímum var yfirleitt talsvert meiri
í borgum en dreifbýlum sveitum kemur
það óneitanlega spánskt fyrir sjónir að
dánartíðni ungbarna á íslandi var jafn
há og raun ber vitni. Ekki er vafi á því
að ísland var eitt af stijálbýlustu lönd-
um Evrópu á 19. öld. Líkt og annars
staðar í álfunni var verulegur lands-
hlutamunur í ungbamadauða hér á
landi og um miðbik 19. aldar var t.a.m.
meiri en helmings munur á ungbarna-
dauða í þeim sýslum sem hann var
mestur og þar sem hann var minnstur.22
Mynd 2 sýnir ljóst hversu mikill
munur gat verið á ungbarnadauða milli
landshluta og einstakra staðfélaga.23
Framan af var áberandi munur á ung-
bamadauða milli sýslnanna þriggja en
þessi munur minnkaði eftir því sem
nærdró aldamótunum 1900. Framan af
var ungbarnadauði langmestur í Rang-
árvallasýslu en þar dóu 300 af hverjum
1.000 lifandi fæddum bömum á fyrsta
ári um miðbik 19. aldar. í hinni sveita-
sýslunni, Þingeyjarsýslu, var ung-
barnadauði aðeins 150 af 1.000. í
Reykjavík var ungbarnadauði einnig
mjög lítill, áþekkur því sem var í Þing-
eyjarsýslu. Ungbarnadauði í Gull-
bringusýslu utan Reykjavíkur var, við
upphaf tímabilsins, meiri en í Reykja-
vík en minni en í Rangárvallasýslu.
Sem fyrr segir benda flestar alþjóðleg-
ar rannsóknir til þess að þéttbýlisstig
hafi verið einn af helstu áhrifaþáttum
ungbarnadauða. Þetta virðist þó ekki
hafa átt við um ísland og raunar var
ungbarnadauði hvergi hærri en í dreif-
býlum sveitum á Suðurlandi.
Mynd 2 sýnir að á síðari hluta 19.
aldar lækkaði dánartíðni mest í þeim
sýslum þar sem hún hafði verið hæst
framan af og um aldamótin 1900 var
munur milli sýslna fremur lítill. Um
1920 var ungbamadauði rétt um 60 af
1.000 í öllum sýslunum að undanskil-
inni Þingeyjarsýslu þar sem einungis 30
af hverjum 1.000 börnum dóu áður en
þau urðu ársgömul. Landsmeðaltalið
var þá um 60 af 1.000.
Sá mikli munur sem var á ungbarna-
dauða um miðbik 19. aldar á rannsókn-
arsvæðunum fjórum virðist fyrst og
fremst hafa átt rætur í mismunandi
barnaeldisháttum.24 Brjóstagjöf í Rang-
árvallasýslu var sjaldgæf og nýburar yf-
irleitt aldir á óþynntri kúamjólk. Þetta
hafði í för með sér afar háa dánartíðni á
allra fyrstu vikum ævinnar. I Gull-
bringusýslu utan Reykjavíkur var dán-
artíðni aftur á móti fremur lág á fyrsta
vikum ævinnar en þeim mun meiri á
öðrum og þriðja mánuði. Samtíma-
heimildir benda til þess að nýburar í
sjávarplássum á suðvesturhorni lands-
ins hafi yfirleitt fengið brjóstið fyrst í
stað en verið vandir af frekar snemma.25
Bijóstamjólkin hefur veitt þeim vörn í
fyrstu sem skýrir hvers vegna ung-
barnadauðinn var fremur lítill á fyrstu
vikunum. Um leið og farið var að venja
börn af brjóstinu hækkaði dánartíðnin
snöggt.
Ungbamadauði í Þingeyjarsýslum
og í Reykjavík var um miðbik 19. aldar
afar lítill í alþjóðlegu samhengi. At-
hyglisvert er að ungbarnadauði í
Reykjavík var miklum mun minni en í
nágrannasveitunum og raunar í saman-
Ljósmæðrablaðið júní 2005 21