Ísfirðingur - 15.12.1999, Blaðsíða 10

Á síðustu áratugum hefur mjög mikið verið rætt
og ritað um sögu galdramála í Evrópu á 15.-17. öld.
Þessi galdramálaáhugi er að mörgu leyti
skiljanlegur, efnið er dularfullt og æsilegt, og örlög
fólksins, sem í hlut átti, gátu orðið stórbrotin en
reyndar oft óhugnanleg. Frægustu íslensku
galdramálin eru flest bundin við rúmlega þrjá
áratugi seint á 17. öld og meirihluti þeirra tengist
Vestfjörðum. í flestum Evrópulöndum voru
aðallega konur brenndar fyrir galdra. Hérlendis
voru hins vegar brenndir fyrir galdur á 17. öld 21
karlmaður og aðeins ein kona. Þessi ójafna dreifing
hinna brenndu eftir lands-hlutum og einkennileg
kynskipting þeirra vekur upp spurningar, sem
auðvitað er auðveldara að setja fram en svara.
*
Kollafjarðarnes á Ströndum.
Islenskir galdramenn á 17. öld
og sérstaða þeirra
Björn Teitsson
Lítum fyrst stuttlega á uppruna
galdrafársins. Framan af miðöld-
um þekktist galdratrú í Evrópu,
en þar var um að ræða óskipulega
hjátrú sveitafólks. Hið eiginlega
galdrafár er hins vegar talið hafa
byrjað syðst í Frakkland við
Pýreneafjöllin og í dölum Alpa-
fjalla, þar var um að ræða stríð
svartmunkareglunnar, sem var
deild kaþólsku kirkjunnar, við
sértrúarhreyfingar sem nefndust
Albigensar og Valdensar á 13.
öld. I þessu stríði sem var mjög
blóðugt og endaði með útrýmingu
annarrar hreyfingarinnar, var
trúvilla talin vera nánast hið sama
og galdur. Þessar ofsóknir voru
skyldar ofsóknum gegn Gyðing-
um, sem á 14. öld var gjarna
kennt um Svartadauða.
Lénsskipan miðalda var mest
bundin við láglendi og akur-
yrkjusveitir, þar blómgaðist
kirkjan með klaustrum sínum og
dómkirkjum. í fjalladölum bjuggu
hins vegar fátækir bændur hver í
sínu lagi, einkum með kvikfé.
Trúboðar sneiddu hjá þeim í
öndverðu, eða héldust stutt við
þar, og þessar byggðir gátu því
lengi verið lítt snortnar af
viðurkenndri kristinni trú. Sums
staðar voru jafnvel töluð sér-
kennileg tungumál í fjallabyggð-
unum, t.d. baskneska í
Pýreneafjöllum. Nýir sértrúar-
flokkaráttu stundum auðvelt með
að ná fótfestu íþessum byggðum.
Hlutverk svartmunkareglunnar,
eftir að hún kom fram, virðist
hafa verið að fullkristna ýmsa
afkima Evrópu, það var gert með
miklu ofbeldi og tónninn þar með
gefinn (Trevor-Roper).
Á 14. og 15. öld var haldið
áfram að reka öðru hvoru galdra-
mál á þessum sömu landsvæðum.
Við bættist viðureign við Hússíta,
áhangendur Jóhanns Húss, í
Bæheimi. Sagt er frá því að árið
1485 hafi rannsóknarrétturinn í
Como sent 41 norn á bálið. Um
þetta leyti, í lok 15. aldar, var
galdrafræðunum raðað í kerfi af
hálfu páfans í Róm og 1486 kom
út eftir tvo svartmunka sérstök
bók, Galdranornahamarinn,
handbók í meðferð galdramála.
Nú sáu margir djöfla í hverju
horni, ekki síst í fjalladölum
Norður-Italíu, sem nú eru, og þar
var fjöldi norna brenndur framan
af 16. öld. Talið var að árar
djöfulsins væru fallnir englar, og
þó að englar væru reyndar
andlegar verur og því ósýnilegar,
þá var stuðst við kenningu frá
Ágústfnusi kirkjuföður, sem gekk
út á það að við fallið úr efra og
niður, þegar englunum var steypt
til vítis. hefðu líkamar þeirra náð
að þéttast svo mikið að þeir gátu
eftir það orðið sýnilegir
dauðlegum mönnum (Ol.Dav., 2).
Sérstakt blómaskeið galdra-
fársins hófst eftir 1560 og stóð í
um það bil eina öld allvíða í
Evrópu. Um þetta leyti, þ.e. á 16.
öld og fyrri helmingi þeirrar 17.
fóru fram mjög mannskæðar
trúarbragðastyrjaldir í Evrópu.
Þessum styrjöldum, sem í
aðalatriðum voru viðureignir á
milli mótmælenda, þ.e. áhang-
enda Lúthers og Kalvíns annars
vegar og fylgismanna hinnar
kaþólsku páfakirkju hins vegar,
l'ylgdi mikið ofstæki og ofsóknir
á ýmsa bóga.
Algjörlega ókleift er að gera
sér grein fyrir því hve margir
voru brenndir í álfunni á þessum
tíma. Brennur voru ltklega einna
mestar á svæðum þar sem
trúardeilur voru svæsnar. í
Þýskalandi var einna mest um
brennurnarí Westfalen. I borginni
Toulouse í Suður-Frakklandi, sem
er á þeim slóðum þar sem of-
sóknirnar gegn Albigensum
höfðu áður farið fram, er sagt að
400 nornir hafi verið brenndar á
báli á einu ári 1577. I héruðum
Þýskalands og Frakklands báðum
megin við Rínarfljót var einnig
sérlega mikið um brennur. Á
Englandi var ekki beitt brennum
gegn galdri, heldur hengingum,
og líklega ekki teknir af lífi af
þessum sökum neina tæplega
1000 manns. Fleiri voru teknir af
lífí í Skotlandi, líklega um 4.400
á árbilinu 1590-1680. og þar var
beitt pyndingum. Aðallega voru
konur brenndar í þessum löndum,
þ.e. svonefndar galdranornir, og
þær áttu að hafa tekið þátt í
galdramessum, riðið á sópsköft-
um og jafnvel lagst með
djöflinum, inargar höfðu örugg-
lega reynt eitthvað í þessa átt og
trúðu á fyrirbærið. Samt eru
einnig ýmis dæmi um að
karlmenn væru brenndir hér og
hvar og jafnvel börn. Tölfræði-
legar upplýsingar um þessi efni
eru þó í reynd ekki fyrir hendi, og
í viðurkenndum fræðiritum er
mjög byggt á ýmsum ágiskunum.
Nauðsynlegt er að gera sér grein
fyrir hinum almennu viðhorfum
i' samfélaginu fyrr á öldum ef
menn ætla að skilja það sem þá
fór fram. Vandlega ber að hafa í
huga að hugmyndaheimur fólks í
Evrópu á þessum tímum var allt
öðru vísi en síðar varð. Þekking á
eðli umheimsins var í molum og
hjátrúin réð ríkjum. Fjöldi manns
trúði því að unnt væri að ná
árangri með ástundun galdurs.
Á þessum tímum voru refsingar
mjög grimmilegar og dauða-
refsingar harla tíðar. Mismunandi
misgerðir leiddu til mismunandi
aftökuaðferða. Þettafyrirkomulag
gilti á Islandi eins og annars
staðar. Til dæmis voru þjófar
hengdir, og fyrir siðferðisbrot af
versta tagi voru karlar háls-
höggnir en konum drekkt.
Fangelsi voru engin. Hugmyndir
um bætta meðferð sakafólks
breyttust ekki fyrr en á 18. öld, en
um þær breytingar verður ekki
fjallað hér, þær komu síðar fram.
Hugmyndir um það að
samfélaginu stafaði ntikil hætta
af galdramönnum og harðar
aðgerðir gegn þeim væru
nauðsynlegar bárust óefað til
Islands snemma á 17. öld frá
Danmörku og Þýskalandi. ísland
var ekki menningarlega einangr-
að þá fremur en síðar.
Eins og ég vék áðan að tengdust
íslensk galdramál mjög við
Vestfirði. Um þetta efni styðst ég
við úttekt Ólafs Davíðssonar í
bók hans Galdur og galdramál á
Islandi. Hann telur upp í heild
117 galdramál sem unnt er að
staðsetja eftir sýslum frá
tímabilinu 1554-1719. Þarafvoru
52% eða 61 mál frá Vestíjörðum.
Til samanburðar er vitað að um
aldamótin 1700 bjuggu um 15%
þjóðarinnar á Vestfjörðum.
Lífskjör voru að líkindum heldur
betri þá í þessum landshluta en
gerðist á landinu öllu að
meðaltali. Almennt má raunar
ætla að lífskjör Islendinga hafi í
heilcl heldur versnað á 17. öld.
Sé litið á fjölda þeirra sem
brenndir voru fyrir galdur má
segja að 15 af 22 hafi verið
brenndir á Vestfjörðum eða kontið
þaðan, þ.e. unt 68%. Eðlilegt er
að menn spyrji af hverju galdra-
mál og galdrabrennur hafi svo
mjög tengst Vestfjörðum. Vou
Vestfirðir e.t.v. í líkri stöðu á
Islandi og Alpafjöll og Pýrenea-
fjöll í Evrópu hvað erfiðar
samgöngurog torbýli snerti, enda
þótt afkoma fólks væri hér fremur
bærileg? Vestfirðir hafa vissulega
ávallt verið í nokkurri fjarlægð
frá helstu valdamiðstöðvum
landsins, en biskupar á brennu-
tíma 17. aldar, þ.e. þeir Brynjólfur
Sveinsson Skálholtsbiskup,
Þorlákur Skúlason Hólabiskup og
synir hans Gísli Þorláksson
Hólabiskup og Þórður Þorláksson
Skálholtsbiskup munu lítt hafa
ýtt undir rekstur galdramála, enda
voru nánast engar brennur
tengdar Suðurlandsundirlendi
eða Skagafirði. Líklegast er að
tilviljanir hafi ráðið því að
galdramál komu mjög upp hér
vestra en ekki t.d. á Austurlandi,
og skal undirstrikað að fyrir-
mennirnir Þorleifur Kortsson og
séra Páll Björnsson í Selárdal sem
komu nærri mjög mörgum af
brennunum, höfðu ungir verið við
nám í Þýskalandi og Danmörku
1640-50, á uppgangsárum
galdramála þar. Tengslin við
meginlandið korna þannig í ljós.
Þá er það kynskiptingin. Af
hátt í 120 galdramálum hérlendis
voru aðeins átta eða 6% tengd
konum, og aðeins ein kona var
brennd. Þetta er gjörólíkt þvf sem
víðast annars staðar gerðist.
Skýringin hlýtur að liggja í eðli
ákæranna. Hér fer engum sögum
af nornasamfélögum, og hlýtur
strjálbýlið að vera þar nokkur
skýring. Hins vegar er mjög
athyglisvert að helsta
ákæruatriðið hér um slóðir var
meðferð galdrastafa, sem virðist
að ýmsu leyti vera séríslenskt
fyrirbæri. Jafnvel má segja að
galdrastafir séu að miklu leyti
sérvestfirskt einkenni. Af hinum
brenndu Islendingum 17. aldar
var a.m.k. helmingur sakaður um
meðferð rúnablaða eða
10