Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.11.1949, Blaðsíða 9

TÍMARIT V.F.Í. 1949
47
liðug 10.000 hö., og nam stofnkostnaðurinn 21 millj.
króna.
Hafinn undirbúningur að virkjun Neðri Fossa.
Jafnhliða byggingu toppstöðvarinnar hófust rann-
sóknir og annar undirbúningur að virkjunarfram-
kvæmdum við Neðri Fossa. Almenna Byggingafé-
laginu var falið að gera tillögur og áætlanir um virkj-
unina. Vorið 1944 var lokað fyrir allt rennsli úr
lóninu ofan við Ljósafoss og kortlagður botninn frá
írufossbrún upp að brúarstæðinu þar fyrir ofan,
ásamt litlu svæði neðan við fossinn.
Almenna Byggingafélagið athugaði áætlanir þeirra
Berdals og Nissens frá 1933 og lagði til, að byggð-
ur yrði stíflugarður ofan við írufoss með áætlaðri
meðalvatnshæð ofan við stífluna 63,60 m yfir sjávar-
máli. Vestan árinnar er gert ráð fyrir 550 m löng-
um skurði, steinsteypufóðruðum. Frá neðri skurð-
endanum liggja 160 m langar þrýstivatnspípur nið-
ur að orkuveri í brekkurótinni vestan við Kistufoss,
en frá því liggur opinn afrennslisskurður út í ár-
farveginn h.u.b. 400 m neðan við fossinn.
Þeir Pálmi Hannesson rektor og docent Sigurð-
ur Þórarinsson voru fengnir til þess að gera jarð-
fræðilega rannsóknir á virkjunarsvæðinu. Vorið 1945
var aftur lokað fyrir allt rennsli úr Úlfljótsvatni
og gerðar jarðfræðilegar athuganir á botni Sogsins.
Þá voru og grafnar holur ofan á fast berg og jarð-
vegurinn athugaður, þar sem skurðurinn átti að
liggja í vesturbrekkunni. Um haustið fór Jakob Guð-
johnsen verkfræðingur utan, og dvaldi hann um hríð
í Stokkhólmi. Fékk hann þá félagið Vattenbyggnads-
byrán í Stokkhólmi til að athuga þau plögg og til-
lögur, sem fram voru komnar og skila áliti um til-
högun orkuversins.
Hið sænska félag taldi ýmsa annmarka á opnum
skurði, og benti á, að til álita gæti komið að byggja
orkuverið neðanjarðar með jarðgöngum fyrir frá-
rennsli. I teikningu, sem fylgir álitsgerðinni, er gert
ráð fyrir vélasal neðanjarðar vestanvert við ána hjá
stíflunni með bogadrengnum jarðgöngum fyrir frá-
rennsli vestan við ána niður í farveginn vestan við
Kistufoss. Vissulega töldu Svíarnir bezt, að jarðgöngin
væru bein eða því sem næst, en þá mundu þau liggja
undir ána, og til þess vildu þeir ekki ráða, nema
jarðfræðilegar rannsóknir leiði í ljós, að það sé
hættulaust.
Áður hafði verið rætt um jarðgöng gegnum Drátt-
arhlíð í sambandi við virkjun Efra Sogs, og höfðu
göng verið sprengd í tilraunaskyni 1929 inn í hlíð-
ina að sunnan. Jarðgöng fyrir frárennsli og neðan-
jarðarstöðvar voru fremur sjaldgæf á Norðurlönd-
um fram að seinni heimsstyrjöld, en ryðja sér nú
svo mjög til rúms, að í Svíþjóð til dæmis eru öll
stór orkuverk byggð neðanjarðar nú orðið. Mun
hafa verið byrjað að byggja neðanjarðarstöðvar m. a.
vegna öryggis fyrir loftárásum í styrjöldum, en
reynslan hefur þegar sýnt, að neðanjarðarstöðvar
eru oft og einatt bæði ódýrari og þó einkum örugg-
ari í rekstri en þau orkuver, sem byggð eru ofan-
jarðar.
I álitsgerð sinni bendir Vattenbyggnadsbyrán á,
að vegna veðráttunnar á íslandi sé mikil hætta á
truflunum í rekstri orkuvers, sem sé byggt ofanjarð-
ar með opnum aðrennslisskurði. Skurðinn mundi ekki
leggja á veturna. 1 kuldum mundi því vatnið í hon-
um kólna niður undir frostmark og grunnstingull
myndast, sem gæti stíflað skurðinn og valdið alvar-
legum truflunum í rekstri stöðvarinnar. I stórhríð-
um mundi og kæfa snjó í skurðinn með sömu afleið-
ingum. Eina ráðið til þess að tryggja aðrennslið yrði
því að þekja allan skurðinn. Með því að byggja
vélasal og frárennslisgöng neðanjarðar, mundi rekst-
ursöryggi stöðvarinnar mjög aukast, og hættan af
truflunum vegna íss og snjóa hverfa að mestu.
Jarðboranir og jarðfræðilegar rannsóknir.
Þegar álitsgerð þessi kom, var ákveðið að hefja
jarðboranir til þess að rannsaka bergið, þar sem
sennilegast þótti, að jarðgöng yrðu byggð.
Erlendis hefur reynslan af jarðborunum orðið sú, að enda
þótt þær séu nauðsynlegar og sjálfsagðar til rannsókna á
bergi, beri að taka árangrinum með allri gætni, sérstak-
lega þegar dæma skal um það, hvort bergið er sprungið eða
heillegt. Kjarnarýrnun og borunarhraði gefa mikilsverðar
upplýsingar um hörku bergsins, en sjálfur kjarninn, sem
upp næst, segir til um það, hvaða bergtegund er á vissu
dýpi. Samt er það ekki einhlýtt. Til dæmis getur jökulurð
gefið blágrýtiskjarna, sem líkist mjög kjarna úr venjulegu
blágrýtislagi. Að öðru jöfnu er samt kjarnarýrnunin stórum
meiri i jökulurðinni. Þá er og margvíslegan fróðleik að sækja
i sýnishorn af skolvatni, ef þau eru skipulega tekin.
Eitt af frumskilyrðunum til þess, að boranir vegna rann-
sóknar á bergi beri góðan árangur er, að bormennirnir hafi
góðan skilning á starfinu og skarpa eftirtekt. Boranirnar
við Neðri Fossa munu hafa verið fyrstu boranirnar, sem
gerðar hafa verið á Islandi til þess að rannsaka sjálft bergið,
og bormennirnir því óvanir þess háttar borunum. Engu að
síður sýndu þeir góðan skilning á starfi sínu, og voru dag-
bækur þeirra til mikillar hjálpar við túlkun borkjarnanna.
Þeir Sigurður Þórarinsson og Pálmi Hannesson
ákváðu, í samráði við Steingrím Jónsson rafveitu-
stjóra og Árna Snævarr verkfræðing, hvar borað
skyldi, en Jarðboranir Ríkisins framkvæmdu bor-
anirnar. Ákveðið var að bora í tv,eim beinum línum,
borholusniðunum A og B, sem skerast undir 73°
horni á norðurbakka Sogsins milli Irufoss og Kistu-
foss. Borholusnið A liggur frá austurbakka Sogsins
við þrengslin ofan við Irufoss, yfir það milli fossa
niður að vesturbakkanum h.u.b. 400 m neðan við
Kistufoss. Þrjár af holunum í borholusniði B liggja
á norðurbakka Sogsins milli fossa, en sú fjórða er
í vesturbrekkunni skammt neðan við Irufoss. Sigurð-
ur Þórarinsson rannsakaði borkjarnana og kortlagði