Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.11.1949, Page 11

TÍMARIT V.F.Í. 1949
49
þá. Fer hér á eftir útdráttur úr greinargerð þeirra
Sigurðar og Pálma, einkum þó að því er snertir jarð-
sögu svæðisins og túlkun borkjarnanna.
Grunnbergið umhverfis Neðri Fossa liggur á mót-
um „Eldri grágrýtismyndunarinnar“ og „Yngri grá-
grýtismyndunarinnar", sem Guðmundur Kjartansson
nefnir svo í bók sinni um yfirlit og jarðsögu Árnes-
sýslu. Efsta blágrýtislagið, sem vart verður við i
borkjörnunum, B I, gæti hugsazt komið frá Lyng-
dalsheiði, og er því sennilega frá seinasta vorskeiði
ísaldar. Undir því skiptist á móberg og blágrýti með
millilögum úr harðnaðri jökulurð, sem hefur orðið
til fyrr á ísöldum. Dalurinn, sem Sogið rennur eftir,
varð til löngu áður en seinasta hraunið rann. Hefur
hann mótazt af svörfun, en jarðhræringar eiga einn-
ig þátt í myndun hans.
Við lok ísaldar náði hafið inn í Sogsdalinn, senni-
lega inn fyrir Ljósafoss, þegar það náði lengst. Jök-
ulár báru sand og möl í fjörðinn, og bera malar-
hjallarnir við Sogið og vestan undir Búrfelli því
bezt vitni.
Farvegur Sogsins milli Ljósafoss og Álftavatns
virðist að miklu leyti ákveðinn af tektónískum
sprungum, sem áin hefur sorfið og víkkað. Á svæð-
inu umhverfis Neðri Fossa ber mest á sprungum
með stefnu S10°V—N10°A. Gjáin neðan við Kistu-
foss er sorfin sprunga með þeirri stefnu, og sést
móta fyrir henni kippkorn norður eftir frá Kistufossi.
Áin fylgir sömu stefnu við Irufoss, og hefur einnig
þar grafið sér djúpa gjá í farveginn. Lágur foss rétt
ofan við „Faxið“ milli fossa er túlkaður sem mis-
gengi, sem einnig virðist endurspeglast í borkjörn-
unum. Milli fossa virðist Sogið um skeið fylgja öðru
sprungukerfi, með stefnu h.u.b. S75°V—N75°A.
Þriðja sprungukerfið, sem liggur frá S50°A—N50°V,
virðist endurspeglast í legu árinnar hálfum km neð-
an við Kistufoss og ef til vill í legu kvíslanna milli
hólmanna vestan við Kistufoss.
Báðir fossarnir, Kistufoss og írufoss, eru að nokkru
leyti tektóniskir að uppruna, en að nokkru leyti eru
þeir til orðnir vegna mismunandi viðnáms bergteg-
undanna. Gjáin neðan við Kistufoss er að vísu tek-
tónísk sprunga, en samt ber þess að gæta, að foss-
inn steypist fram af blágrýtisbrún, og hefur sorfið
burt mýkri bergtegundir undir blágrýtinu. I Irufossi
vottar fyrir hjöllum. Stafar það af því, að móberg-
ið er mismunandi að gerð og viðnám þess því ójafnt.
Samkvæmt túlkun Sigurðar, eru tvær bergtegund-
ir, basalt og móberg, aðaluppistaðan í borkjörnun-
um. Samt minna sumir kjarnamolarnir einna helzt
á tillít eða harðnaðan jökulruðning. Gleggsta kenni-
lagið er. nokkurn veginn lárétt, 10—20 m þykkt
basaltlag, B II, sem er að finna í öllum borkjörn-
unum, nema No. VII, sem endar áður en nær kenni-
laginu, og ef til vill No. VI, sem er boraður framan
við eystri brún þess. Yfirborð þessa kennilags er í
1. mynd. Stíflustæðið á Irufossbrún séð vestan yfir ána.
flestum borholunum um það bil 40 m yfir sjó, en
neðra borð þess liggur víðast hvar milli 20 og 30
m y. s. Á mestum hluta borholusniðs A liggja laus-
ar bergtegundir, sandsteinn og jökulruðningur, of-
an á kennilaginu, og milli fossa rennur Sogið á því.
Kistufoss og fossar í kvíslunum milli hólma steyp-
ast fram af austurbrún þess, sem er grunsamlega
bein og virðist helzt orðin til við misgengi. I brekk-
unni austan við írufoss liggja föst berglög ofan á
því, um það bil 20 m þykk uppi á brekkubrúninni.
Næst basaltlaginu að ofan minntu kjarnamolarnir
einna helzt á tillít, en þegar ofar dró, er móberg og
móbergsbreksía. Ofan á móberginu liggur þunnt lag
af blágrýti, B I, sem kemur fram báðum megin ár-
innar.
Undir kennilaginu, B II, skiptast á fremur þunn
lög af móbergi og basalti, en mjög var erfitt að
samrýna lög þessi.
Verði jarðgöng byggð í 20—28 m hæð yfir sjó,
verður kennilagið þak í jarðgöngunum víðast hvar,
og sumstaðar einnig í veggjum þeirra niður undir
gólf. Basaltlag þetta er mjög stuðlað og sprungið,
en gera má ráð fyrir, að hliðar stuðlanna séu svo
ósléttar og núningsmótstaðan milli þeirra svo mikil,
að ekki sé hætta á, að þakið falli niður í jarðgöngin.
Sum af móbergslögunum virtust fremur sandkennd
og laus í sér, svo að vafasamt er, hvort þau geti
staðizt svörfun vatnsins í jarðgöngunum. Þar sem
slík lög eru í veggjum eða gólfi, jarðgangnanna, þarf
að fóðra þau með steinsteypu.
Svo virtist sem bergið væri bezt, ef fylgt er bor-
holusniði A. Þetta borholusnið hefur líka þann kost,
að það liggur skemmstu leið milli stiflunnar og út-
rásarinnar neðan við Kistufoss.
Við rannsókn á stíflustæðinu ofan við írufoss kom-
ust sérfræðingarnir að þeirri niðurstöðu, að bergið
væri bæði sterkt og þétt, og því góður grunnur fyrir
stíflugarð. í móberginu við Irufoss ber nokkuð á
tektóniskum sprungum, en þær virðast fylltar þétt-