Akranes - 01.11.1950, Blaðsíða 10

ætlunin að minnast síðar einhverra þeirra,
undir yfirskrift þessarar greinar. Með
hliðsjón af þessu, virðist því réttlætan-
legt að minnast hér í örfáum orðum nokk-
urra hæðarmerkja á söngmálasviði þjóð-
arinnar, ef það gæti bent á samhengi eða
þróun, þar til — á þvi sviði sem öðrum —
fer að rofa til.
Sönglistin á liðnum árum.
Þar sem fyrst er getið um söng á landi
hér, var það á vegum kirkjunnar. Jón
biskup helgi ögmundsson hefur haft
skilning fyrir listgildi söngsins og gagn-
semi fyrir starf kirkjunnar í því að ná til
hjartans, enda var hann góður söng-
maður eins og frægt er af sögu hans. Er
Jón biskupsefni fór utan til vígslu og kom
til Niðaróss, stóð svo á, að erkibiskup var
við aftansöng, gekk Jón þá til kirkju með
prestum sinum og tók fljótlega til að
syngja, varð erkibiskupi svo hverft við
það, að hann leit aftur og fram um kirkj-
una, því að hann vildi vita, hver sá mað
ur væri, er slika rödd hefði. Biskupinn
hafði stranglega bannað klerkum sínum,
yngri sem eldri, að líta fram í kirkjuna
meðan tíðir væru sungnar og lagt refs-
ingu við. Eftir aftansönginn spurðu klerk-
ar erkibiskupinn, hvi hann hefði sjálfur
hrotið þau lög, er hann hafði sett. Erki-
biskup kannaðist við það og mælti: „Satt
segi þér, en þó er nú sök til, því at þvílíka
rödd heyrða ek aldri fyrr af nokkurs
manns barka út ganga, ok má hún held-
ur þykja engla röddum lík en manna“.
„Virðist og svo mörgum, bætir sagan við,
„at hinn heilagi Jón hafi allra manna
best verið raddaður í þann tíma“.
Jón biskup helgi kom á fót fyrsta söng
skóla á Islandi, þegar er hann hafði tekið
við biskupsdómi á Hólum. Kennarinn var
heldur ekki valinn af verri endanum,
franskur klerkur Ríkini, „sem svo glöggur
var í sönglist og minnugur, að hann
kunni utanbókar allan messu-söng ársins,
bæði í dagtíðum og óttusöngum, með ör-
uggri tónasetning og hljóða grein, og því
réðust margra góðra manna börn undir
hönd þessum tveim meisturum, sumir að
nema latinu, en aðrir söng eða hvort
tveggja“ — — „Meðr. tíða upphafning
hófst í kirkjunni fagurlig samhljóðan
söngsins í kórinum, ok hófst sætlig hljóð
raddanna".
J>essi merkilegi söngskóli, sem stofn-
settur var rétt eftir aldamótin 1100 hefur
áreiðanlega haft mikilvæg áhrif og þýð-
ingu fyrir ísl. söng- og kirkjulif um marg-
ar aldir. Ef til vill má þangað rekja sam-
hengi í sönglífi þjóðarinnar allt til þessa
dags. Þ. e. þangað til viðreisnin hefst á því
sviði sem öðrum, eftir ára- og aldalægðir.
Þess er getið, að Þorlákur biskup Þór-
hallsson, hin'n helgi, i Skálholti á siðari
hluta 12. aldar, hafi verið söngmaður mik-
ill. Um hann segir sagan: „Hann las
fagrliga ok söng sætliga“. Sögur og sagnir
greina áfram frá ýmsum góðum söng-
mönnum, biskupum, svo sem Páli Jóns-
syni, systursyni Þorláks biskups, prestum
og munkinn. Hefur hin kaþólska kirkja
hér lagt mikla rækt við söngmenntina, og
þannig haldið uppi merki Jóns biskups,
meðan hennar naut við.
Hinn mikli garpur Guðbrandur biskup.
var hér scm annars staðar liðtækur og lét
að sér kveða, því að hann gaf hér út 'fyrst-
ur manna ísl. sálmabóksöngsbók, hinn
margumtalaða Grallara, en það var 1594.
Formála fyrir þessari fyrstu útgáfu Grall-
arans ritaði Oddur biskup Einarsson. For-
máli þessi mun vera það fyrsta, sem á
íslandi er prentað um söng. Aftan við 6.
útgáfu Grallarans er: Appendix, sem er
stutt undirvísun um einfaldan söng. o. s.
frv. Þessi Appendix er 7 bls., er eftir Þórð
biskup Þorláksson, og hin fyrsta söng-
fræði, sem prentuð hefur verið á íslenzku.
Við þetta stutta söngfræðilega ágrip var
svo búið við í hálfa aðra öld, þangað til
söngfræðiágrip Magnúsar Stephensens
kom út aftan við sálmabókina 1801, hina
frægu aldamótabók, „Leirgerði“.
Hér hefur nú verið stiklað á stóru um
söng og söngmennt á landi voru fram að
1800. Með hinum lútherska sið minnkar
söngur prestsins, tónið — eins og við
köllum það. Af eftirfarandi má sjá, að
hinum fyrstu lúthersku biskupum hefði
þótt guðsþjónusturnar setja niður, þegar
hætt er að „syngja" messu að kaþólskum
sið. Um þetta segir Bjarni Þorsteinsson,
Isl. Þjóðlög bls. 42: „Fyrst framan af var
latínusöngurinn þó ekki útilokaður með
öllu, er svo að sjá af formálanum fyrir
2—5. útgáfu Grallarans, að Guðbrandur
biskup hafi ekki viljað, að latinusöngur-
inn félli alveg niður, og i formálanum
fyrir 6. útgáfunni segir Þórður biskup
t>orláksson, að þá sé latinusöngurinn mjög
óvíða viðhafður á landinu, að undantekn-
um dómkirkjunum báðum, og þeirra
vegna segist hann ekki sleppa honum al-
veg, svo að nokkur munur verði á messu-
gjörðinni á stórhátíðum og öðrum lielg-
tun dögum. I siðari útgá’fum Grallarans
er þessum söng með öllu sleppt.“
Hins vegar hefur hinn lútherski siður
gert sönginn einhæfari og almennari, því
að hinir fyrstu lúthersku biskupar fara
að láta syngja sálma á íslenzku. Hinn
fyrsti lútherski biskup á Norðurlandi Ölaf-
ur Hjaltason, (eftirmaður Jóns biskups
Arasonar) var hinn fyrsti biskup, sem tók
sér fyrir hendur að þýða útlenda sálma
á ísl. tungu. 1 biskupstíð Jóns Arasonar
hefur hann meira að segja verið farinn
að láta syngja lútherska sálma, og Jón
biskup setur hann frá prestsembætti, fyrir
að láta syngja lútherska sálma í Laufás-
kirkju í Eyjafirði.
I kaþólskum sið fór megin hluti mess-
unnar fram á latínu, sem landsfólkið
skildi ekki. Hins vegar var það megin
sjónarmið hins lútiherska siðar að gera
söínuðinum skiljanlegt það, sem fram fór
í guðsþjónustunni og helzt að gera hann
þátttakandi í hinni kirkjulegu athöfn.
Þetta á vafalaust mikinn þátt i útbreiðslu
söngsins hér á landi. Þá hefur sönghneigt
fólk smátt og smátt farið að læra sálma-
lögin og syngja þau, eitthvað við mess-
urnar, en einnig í heimahúsum. Fyrir
siðaskipti hafa og verið iðkaðir gleðisöngv-
ar meðal almennings hér á landi, en þó
sjálfsagt alveg sérstaklega eftir þau.
Nú kemur nýr maður til sögunnar,
Magnús Stephensen, dómstjóri, sem á
þessu sviði sem ýmsum öðrum, hafði mik-
ilvæsg og merkileg áhrif til mannúðar og
menntunar. Faðir hans og þeir frændur
voru ágætir söngmenn og kunnu að spila
á langspil, sem var algengasta hljóðfærið
á íslandi á þeim tíma. Magnús er fyrsti
maðurinn, sem kemur með orgel til lands-
ins, spilar sjálfur á það og kennir öðrum.
Það er riotað til söngs í heimahúsum og
við messur, bæði á Leirá og Innra-Hólmi.
Magnús var þarna sem annars staðar
langt á undan sinni samtíð og óþreytandi
í að upplýsa þjóðina, mennta hana og
manna. Magnús gaf út nýja sálmabók,
eins og áður er að vikið. Um hana urðu
miklar deilur eins og oftast þegar breytt
er til frá hinu gamla. Enda þótt Magnús
fengist eitthvað við að yrkja, verður hann
vart talinn skáld og enginn smekkmaður
á ifagurt mál. Hins vegar hefur Magnús
áreiðanlega haft mun meira vit og skiln-
ing fyrir góðum söng. má það nokkuð
marka af formálanum fyrir sálmabókinni,
en þar segir hann m. a.: „að hver gauli í
<belg og keppist máta- og aðgreiningar-
laust, sumir að grípa hver fram fyrir
annan, og sumir að draga seiminn hver
öðrum lengur“. Þá finnur hann að þvi,
hve mönnum sé gjarnt til að syngja allt
of sterkt, þar sem „æðarnar verði upp-
blásnar á höfði og öllu andliti af ofsan-
um“. Þetta á sjálfsagt, — eða aðallega —
við kirkjusönginn, og er sennilega i aðal-
atriðum rétt, þótt eitthvað sé öfgakennt.
Og það er síður en svo, að þetta sé ótrú-
legt, því að jafnvel eru þessa dæmi enn
í dag, þrátt fyrir alla memitunina, sem
síðan hefur flætt yfir landið á hinu söng-
lega sviði. Auk þess, sem Magnús hefur
haft góða rödd, hefur hann verið musik-
alskur og sönglærður, og einnig haft gott
tækifæri um margra ára skeið, að kynn-
ast góðum söng með öðrum þjóðum.
1 þessari bók Magnúsar Stephensens
sjást fyrst prentaðar nótur eins og nú tiðk-
ast. Einnig segir Magnús svo í foimálan-
um: „Annars er mikillega óskandi, að hver
og einn, einkum prestarnir, létu sér al-
varlega umihugað vera, ásamt bók þessari
130
AKRANES