Dagblaðið Vísir - DV - 16.10.2004, Blaðsíða 21

DV Helgarblað
LAUGARDAGUR 76. OKTÓBER 2004 2 7
samanburðar er Jörðin okkar „að-
eins" rúmlega fjögurra milljarða ára
gömul. Einna fremstur í hópnum var
Islendingurinn Steinn Sigurðsson og
hann útskýrði í fjölmiðlum að fund-
ur svo gamallar plánetu kollvarpaði í
raun flestum hugmyndum um tilurð
sólkerfa í alheiminum.
Litlar klettaplánetur skilyrði
„menningar"
Áður en sú gamla fannst var við-
tekin skoðun að fyrstu milljarðana
eftir Miklahvell - „Big Bang“ - sem
markaði upphaf alheimsins, þá hefði
ekki ríkt nægur stöðugleiki til að
reikistjömur gætu myndast um-
hverfis sólir og að minnsta kosti
hefðu þær alls ekki getað lifað af
umrót ármilljarðanna.
En þrátt fyrir ýmsar spennandi
niðurstöður hefur hinn heilagi
kaleikur sem nefndur var í inngangi
þessarar frásagnar ekki fúndist enn:
reikistjama þar sem líf gæti þrifist.
Eða að minnsta kosti viti borið líf
með tæknimenningu af einhverju
tagi.
Þar hafa menn verið að leita að
litlum plánetum á stærð við Jörðina
sem em kallaðar klettaplánetur því
þær em úr grjóti. Þær geta ekki orðið
nálægt því jafn stórar og Júpíter og
því em þær illfinnanlegar miðað við
þau tæki sem við eigum enn en leitin
að lífinu hlýtur að beinast að þeim.
Því þar getur orðið til andrúmsloft
sem hýsir skilyrði fyrir h'finu.
Ekkert hægt að smíða á gas-
risunum
Viðtekin skoðun hefúr lengi verið
að ekki geti verið um líf að ræða á
stóm gasrisunum. Efnasamsetning
þeirra væri einfaldlega þannig. Það
er að vísu alls ekki víst og nú á síð-
ustu árum hefur fleygt mjög fram
rannsóknum í lífefnafræði sem gefa
til kynna að lífið geti hugsanlega orð-
ið til og dafhað við miklu erfiðari
skilyrði en hingað til hefur verið
talið. Og þar sem reikna má með að
þekking okkar eigi enn eftir að
aukast, þá þora nú fáir að afskrifa
með öllu að um einhvers konar líf
geti verið að ræða á gasrisunum.
Gallinn við þær sem bólstaður viti
borinnar „menningar" er hins vegar
sá að þar er ekkert yfirborð og þótt
hugsanlega kynnu að þróast þar ein-
hvers konar verur sem svífa um í
gasskýjunum, þá munu þær nær ör-
ugglega aldrei geta smíðað áhöld af
neinu tagi sem síðan gæti drifið
„menningu" þeirra lengra áleiðis.
Þróun þeirra væm því mjög ströng
takmörk sett.
Og spenningurinn yfir hverjum
nýjum gasrisanum af öðrum er því
óneitanlega farinn að dvína meðal
vísindamanna.
Klettaplánetur gætu náð
stærð Neptúnusar
En þær tvær plánetur sem nú em
fundnar gefa vonir um að ný tíð
kunni að vera í vændum. Þær em
báðar mjög litlar miðað við Júpíter
og nálgast helst Neptúnus í okkar
sólkerfi að stærð. Neptúnus er að
vísu gasrisi og heljarstór miðað við
Jörðina en hann er þó ekki stærri en
svo að vísindamenn telja ekki útilok-
að að klettapláneta geti náð þvílíkri
stærð. Og þeir telja alls ekki útilokað
að nýju pláneturnar tvær séu kletta-
plánetur sem eðli málsins sam-
kvæmt gætu því hýst lrf og það meira
að segja siðmenningu.
önnur þeirra snýst umhverfis
stjömu sem kölluð er í bransanum
Gliese 436. Hún er í rúmlega 30 ára
ljósára fjarlægð frá Jörðinni sem
þýðir að ljósið er rúm 30 ár á leiðinni
frá henni til okkar. Það telst ekki
nema steinsnar í óravfðáttttm geims-
ins en merkir að við sjáum nú sól-
kerfið eins og það leit út upp úr 1970.
Hitinn á plánetunni 370 gráð-
ur
GUese 436 má sjá - ef menn leita
vel - í stjörnumerkinu Ljóninu. Hún
er svokallaður rauöur dvergur af
M-gerð sem þýðir að hún er lítil,
meira en helmingi minni en okkar
sól. Plánetan sem fundist hefur er
mjög nálægt sólstjömunni og snýst
umhverfis hana á miklum hraða,
aðeins tveimur og hálfum sólarhring
andstætt 365 sólarhringum sem það
Lífágasrisa Svona
Imyndaði listamaður,
sem skreytti bókina
Reikistjörnurnar um
1970, sérað lífverur á
reikistjörnu á borð við
Júpítergætu litið út.
tekur Jörðina að silast kringum sína
sól. Nálægðin við Gliese 436 þýðir að
hitinn á plánetunni er gífurlegur eða
um 370 gráður. Það hefðu menn tfl
skamms trma talið ótvíræða sönnun
þess að þar gæti með engu móti þrif-
ist neins konar líf en nú em menn
ekki lengur eins vissir. Langlíklegast
er samt að plánetan sé líflaus eða
hugsanlegt líf þar að minnsta kosti
aðeins mjög frumstætt.
Fjórar plánetur í einu sólkerfi
Hin nýfúndna reikistjaman er í
sólkerfinu sem kennt er við sól-
stjömuna 55 Cancri og má finna
hana í Krabbamerkinu. 55 Cancri er
ögn minni en sólin okkar og í 41
ljósárs fjarlægð. Nýja reikistjaman er
mjög svipuð að stærð og plánetan
við Gliese 436, massi hennar um það
bfl 20 sinnum meiri en Jarðar, sem
gæti þýtt að um klettaplánetu væri
að ræða. Skflyrði til lífs em þó ekki
góð því þessi pláneta er líka mjög
nálægt sinni sól og fer einn hring
kringum 55 Cancri á tæplega þremur
sólarhringum.
Einna merkflegast við sólkerfi 55
Cancri er að nýja plánetan er sú
fjórða sem þar finnst. Það er stærsta
sólkerfið sem vísindamenn hafa enn
fundið. Þegar höfðu fundist þar þrír
gasrisar. Tveir em mjög nálægt
stjörnunni og þeytast umhverfis
hana á 15 og 44 sólarhringum. Sá
þriðji er sannkallaður risi, fimm
sinnum stærri en Júpíter og er lengst
úti í geimnum svo hann tekur sér 13
ár í eina hringferð kringum 55
Cancri.
Geimverur qeta litið
W - | 9

11L*

DV fékk sérfræðinga til að gefa ímyndunaraflinu lausan tauminn um útlit lífvera á öðrum
hnöttum. Og teiknari blaðsins lét lika hugann reika til himna.
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor við
eðlisfræðiskorRaunvisindastofnunar
Háskóla fslands, fæst ívinnunni við há-
nákvæman sannleika talna og vfs-
inda. En honum þykir líka heill-
andi að hugleiða möguleika
Iffsins á frjálslegri nótum.
„í fyrsta lagi felur þró-
un lífsins alltaf í sér tfl-
vfljunarkenndan þátt þó
að ekki sé þar með sagt að
hvað sem er geú orðið til
með þróun. Við getum tfl
dæmis hugsað okkur að einhvers
staðar úú í geimnum sé reikistjama
svipuð jörðinni, álíka nálægt sól
sem sé áþekk okkar sól og svo fram-
vegis. Þá er ekkert víst að lífið mundi
þróast þar alveg eins og hjá okkur
þó að þar gætu orðið til eitthvað
sem við mundum kalla viú bomar
vemr, alveg eins og hér.
í öðm lagi getum við hugsað
okkur refldstjömu þar sem skilyrðin
væm talsvert öðmvísi en hér og
samt lífvænleg. Þá er líklegast að
þróunin verði enn ólíkari því sem
við þekkjum hér á jörðinni. Þessu
em samt engu að síður takmörk sett
þó að við þekkjum þau kannski ekki
í smærri atriðum.
Lífið þarf alltaf vatn
Til dæmis höldum við að líf þurfi
vatn, að minnsta kosú allt líf sem
lfldst því sem við þekkjum. Einnig er
erfitt að hugsa sér að eitthvað geú
komið í stað kolefhis í lífverum því
að kolefni er dálítið sérstakt frum-
efrii í lotukerfinu. Úr því geta mynd-
ast þessar stóm sameindir og löngu
keðjur sem einkenna lífið og erfða-
efrflð eins og kunnugt er.
Þörfin fyrir tiltekin frumefrii og
efriasambönd þarf ekki að takmarka
svo mjög möguleikana á lífi úú í
geimnum. Við þekkjum öll stöðugu
frumefhin og vitum hvernig þau
myndast, þannig að við þekkj-
um að því leyú efnasam-
setninguna úú í geimnum
í grófum dráttum. Við
eigum því til dæmis ekki
von á að finna sólkerfi
eða reikistjörnur þar
sem efnasamsetning í
byrjun er mjög ólflc því
sem hér er.
Geta litið út hvernig sem er
Ef við hugum nú nánar að því
hvemig geimverur utan jarðar muni
líta út, þá verð ég að segja að mér
finnst skorta mjög á ímyndunarafl
hjá höfúndum skáldsagna og kvik-
mynda sem um þetta fjafla. Ég get
að minnsta kosú vel hugsað mér
geimverur sem séu miklu ólíkari
mönnum en þar getur yfirleitt að
fl'ta. Ég held sem sé að geimverur
geú liúð út hvernig sem er, þannig
að ég treysú mér ekki til að segja
neitt meira um það!
Hugurinn og höndin
En það er vissulega gaman að
hugleiða þróunina, takmarkanir
hennar og möguleika. Miklu skipúr
að gera sér ljóst að þróunin tekur til
lffverunnar í heild, til að mynda
þannig að hinir ýmsu hlutar hennar
þróast í ákveðnu samræmi við aðra
parta. Hugurinn og höndin hjá okk-
ur mönnunum tengjast órjúfanlega
í þróuninni svo sem sjá má meðal
annars af því hvað stýring handar-
innar tekur mikið rými í heilanum.
Og við gætum auðvitað ekki gengið
og hlaupið á tveimur fótum nema af
því aö við höfúm líka hendur til að
hjálpa okkur að halda jafhvægi. Og
þannig mætú lengi telja dæmin um
samvirka þróun.
Líf á vatnsplánetu
Við getum ímyndað okkur reiki-
stjömu þar sem myndast hefði svo
mikið vaúr að ekkert land stæði upp
úr. Engu að síður gætu lfklega orðið
þar úl lífverur sem væm sæmilega
viú bornar eins og við köllum það,
samanber til dæmis hugmyndir
okkar um sjávarspendýrin í höfum
jarðar. Þau hafa orðið til við það að
spendýr þróuðust fyrst á landi eftir
að lífið „nam land" og nokkrar teg-
undir spendýra fóm síðan aftur út í
hafið. En að vísu kann að vera að
umhverfið í hafinu sé fábreyttara en
á landi og það setji þróun lífvera
einhverjar skorður. Og ef ekkert
land hefði nokkum tímann verið á
þessari ímynduðu plánetu þá væm
þar heldur engar venjulegar plöntur
eða skógar þannig að framboðiö á
súrefrfl í lofthjúp yrði kannski tak-
markað, en sjávarspendýrin sem við
þekkjum þurfa einmitt súrefni úr
loftinu.
Menn eru háðir ánamöðkum
Mér finnst fátt meira heiflandi en
að hugleiða fjöibreytileika lffsins
sem verður til með þróuninni. Þar
hefúr hver tegund lflvera sína vist
(“niche") eins og það er kaflað, það
er að segja sitt hólf og sitt hlutverk í
víðasta skilningi. Þanrflg em flestar
tegundir lífs á sama svæði háðar
hver annarri. Mennimir em til
dæmis háðir ánamöðkunum og
öfugt og fuglamir em háðir flugun-
um. Lífið á jörðinrfl felur í sér mörg
og hrífandi undur og samverkandi
þróun til auldnnar fjölbreytni er þar
ekki síst."
Það er síðla sumars á Nörkúr og þó ekkl sé nema vika liðin frá þvi að ungu Snar-
stekkjurnar skriðu undan skel fóstur-móðurinnar eru þær strax farnar að gæða
sér á frjóum brennisteinsplantnanna. DV-myndog texti:IngiJensson.
Þó Gúnarnir líti ógnvænlega út eru þeir með félagslyndari skepnum á haf-
plánetunni Maris. Það hefur nýlega verið staðfest að ungir Gúnar yfirgefi ekki
vernd móður sinnar fyrr en á 30. ári en haldi sig þó í grenndinni fyrstu árin
eftir aðskilnað. DV-mynd og texti: Ingi Jensson.
sem nota brennisteinssambönd
enná bara bakteríur.
Getum ekki einu sinni ímynd-
að okkur útlit þeirra
ÚÚit þessara vera gæú verið svo
ólíkt okkar að við getum ekki einu
sinni ímyndað okkur það, hvað þá
hvort borgaði sig fyrir þær að vera
mjög stórar eða örsmáar. Hér á jörð-
inni em lflca til fleiri bakteríutegund-
ir sem lifa við sérstæðar aðstæður,
t.d. mikinn kulda eða hita og hafa
aðlagað sig að þeim.
Svo er heill lífheimur við neðan-
sjávarhveri í dýpstu undirdjúpunum
þar sem hvorld er súrefni né Ijós.
Undirstaðan em bakteríur sem tii-
Ifla ýmis efni eins og brennistein
sem koma upp úr hverunum. í sam-
býli við bakteríumar lifa skrýtnir
þriggja metra langir pípuormar og
svo em þama fleiri tegundir. Þetta
em dæmi um hvemig öðmvísi líf
getúr þróast við aðrar aðstæður en
þær sem við mennimir höfum og
því þá ekki á öðmm reikistjörnum?"
Hringurinn að þrengjast
Þótt nær útilokað verði að teljast
að líf þrífist á þessum nýju plánetum
og altént geú það vart verið viti bor-
ið, þá er fundur þessara reikistjarna
þó ótvírætt merki um að leit vísinda-
manna að plánetum sem em svipað-
ar Jörðinni og gætu hýst líf er sífellt
að verða nákvæmari. Og bara tíma-
spursmál hvenær slflc pláneta finnst.
Og þá er hringurinn um geimver-
urnar - hvemig sem þær kunna svo
að h'ta út - ærlega farinn að þrengj-
ast.
sér lífi á öðmm hnöttum.
Ég tek það líka ffam að ég er
ekki laus við áhrif frá alls konar
vísindaskáldskap. Hug-
myndin um illa lyktandi
grængular lífverur sem
víöa kemur þar fyrir er
sennilega byggð á því aö
lífefnaferlar þeirra nýti
brennisteinssambönd og
lyktin kæmi frá H2S.
Reikistjarna án súrefnis
Setjum nú sem svo að til væri
reikistjama í geimnum þar sem ekki
væri súrefrti í lofthjúpnum heldur
brennisteinssambönd. Þar þætú
okkur væntanlega ekki sérstaldega
gott að vera en þar hefðu þróast viú
bomar verur. Löið á jörðinni þróað-
ist á á milljónum ára frá einföldum
lífsameindum til flókinna lífvera.
Þetta gæti líka gerst á öðrum reiki-
stjömum og þá öðmvísi lflverur,
jafrtvel viú bomar verur, eftir að-
stæðum sem gætu verið allt aðrar en
á jörðinni, því hér em lífverumar
Edda Benediktsdóttir er Iffefnafræðing-
ur viö Raunvfsindadeild Háskóla fs-
lands. Þótt brennisteinn sé talinn
hálfgert eitur lífinu á Jörðinni
þá veltir hún fyrir sér lífi
sem byggist á brenni-
steini.
„Ég hefði gaman
af að velta þessu fyrir
mér út frá fornbakterí-
um sem lifa á brenni-
steinssamböndum. Nú er
ég ekki bakteríufræðingur en
mér finnst þessi tegund nokkuð
spennandi þegar maður veltir fyrir
A V
■sunmm