Freyr - 01.04.1994, Blaðsíða 10

Rœktun, menning
og jarðvegseyðing
Fyrirlestur fluttur á ráðstefnu um landgrœðslu, Selfossi, 12. febrúar 1994
Dr. Björn Sigurbjörnsson
Orðin rœktun og menning virðast hafa mismunandi og ólíkar merkingar á íslenskri tungu.
En ef þessi orðtök eru þýdd á nokkur heimsmál, svo sem á ensku og þýsku, kemur í Ijós að
sama orðið: „cuiture" á ensku og „Kultur“ á þýsku er notað fyrir bœði menningu og
rœktun.
Kultur er dregið af latnesku sögn-
inni „colere" sem merkir að rækta. í
þróun mannkynsins hafa þessi und-
irstöðuöfl í sögu þess verið óaðskilj-
anleg, enda er „kultur" sem menn-
ing vaxin upp af „kultur" sem rækt-
un. Það er gott að hafa þetta sam-
hengi í huga þegar rætt er um að
rækta jörðina og að rækta menning-
una.
Forfeður okkar og mæður í grárri
forneskju hafa varla haft tíma til
annars en að sveifla sér ntilli trjáa og
tína ávexti, ellegar elta uppi hjarðir
villidýra og veiða þau sér til matar.
Allur tími og orka þessa stigs mann-
skepnunnar fóru í að næra sig fram
yfir kynþroskaaldur og æxla sig til
viðhalds mannkyninu. Enginn tími
gafst til að hyggja að bókmenntum
og listum og öðru því sem okkur
finnst einkenna menningar-merk-
ingu orðsins „kultur“.
Það er ekki fyrr en maðurinn lærði
að vinna jörðina og rækta nytja-
plöntur og búfé að hann eignaðist
frítíma sem hann gat varið til að pára
dýramyndir á hellisveggi og rista
kúníletur á steinklappir, forvera
seinni tíma lista og bókmennta.
Samband rœktunar og
menningar
Samhengið milli ræktunar og
menningar hefur haldist fram á
þennan dag. Ræktun jarðar eða öllu
fremur að leggja rækt við jörðina
hefur á öllum öldum verið örlaga-
valdur menningarlífs og er enn. Mis-
notkun jarðarinnar og jarðvegseyð-
ing hafa lagt að velli hvert menning-
arþjóðfélagið af öðru. Þekktustu
dæmin eru einmitt á þeim svæðunt í
Austurlöndum nær, þar sem vagga
okkar menningar er talin hafa staðið
í Mesópótamíu. Þar grafa menn
gamlar menningarborgir upp úr
eyðimerkursandinum. Uppruna-
svæði kínverskrar menningar í
Norður-Kína varð einnig misnotkun
jarðvegs að bráð. Þar er endalaus
eyðimörk nú. Sömu sögu er að segja
um örlög margra gamalla menning-
arríkja í Norður-Afríku og Mið- og
Suður-Ameríku. Afleiðingin af því
að menn lögðu ekki rækt við jörð-
ina, varð að jarðvegur eyddist af
vindi eða rann fram í skriðuföllum
og huldi mannvirki og merki menn-
ingar.
Astæður fyrir jarðvegseyðingu
eru margar og sannarlega ekki allar
af mannavöldum, þótt mannshönd-
Björn Sigurbjörnsson. Freysmynd.
in hafi lagst þyngst á plóginn í þess-
um efnum. Það þekkjum við íslend-
ingar best úr okkar eldgosa-, ösku-
falla- og hafísasögu. Nýlegt dæmi
um óþarflega harðan dóm um
mannshöndina er þróun landeyðing-
ar og árangur Sahara eyðimerkur-
innar á Sahel svæðinu, sunnan við
hana. Fyrir nokkrum árum urðu þar
miklar hörmungar vegna þurrka.
Eyðimörkin æddi áfram og huldi
gróður- og ræktunarlönd, reyndar
bæði til norðurs og suðurs. Urðu
afrískir bændur mjög fyrir barðinu á
gagnrýni fyrir misþyrmingu á lönd-
um sínum og var ofbeit mjög kennt
um ástandið. Eflaust hefur þetta átt
sinn þátt í þessari þróun. En nú eftir
nokkur ár með eðlilegri úrkomu og
reyndar minna beitarálagi vegna
fækkunar búfjár á þurrkaárunum,
hefur Saharaeyðimörkin ekki ein-
ungis hætt ásókn sinni, heldur er hún
farin að draga sig til baka.
Jörðin, jarðlögin og jarðvegurinn
eru miklum breytingum háð af nátt-
úrunnar völdum. Jarðvegur bæði
eyðist og myndast. Töluvert af jarð-
vegseyðingu er vegna eðlilegrar
veðrunar og útskolunar. Er talið að
um 9 milljarðar tonna af jarðvegi og
leir berist árlega með ám til sjávar
sem afleiðing eðlilegrar veðrunar.
Engu að síður hefur jarðvegseyðing,
sem talin er vera af manna völdum,
aukist svo að eftir því sem næst
verður komist tapast til viðbótar um
13 milljarðar tonna af jarðvegi eða í
allt um 22 milljarðar tonna á ári.
Það er erfitt að gera sér grein fyrir
svona stórum tölum og kannski enn
síður hve þessar tölur eru alvarlegar.
242 FREYR - T94