Freyr - 01.05.1994, Blaðsíða 18

Viðarreki á Ströndum
og nýting hans
Brynjólfur Sœmundsson, héraðsráðunautur, Hólmavfk
Viðarreki hefur iöngum verið talinn meðal gagnsömustu hlunninda á Ströndum. Hefur svo
verið frá upphafi byggðar. Þá hafa og fundist eldri ummerki þess að mikill trjáreki hefur
borist að ströndinni og er ekki gott að segja um hvað þœr minjar eru mörg þúsund ára
gamlar. Þorvaldur Thoroddsen getur þess að hann hafi á ferðum sínum víða séð tré standa
út úr moldarbörðum og í lœkjarfarvegum nálœgt sjó.
Þegar Ásgeir Einarsson bjó í Kolla-
fjarðarnesi um og eftir miðja síðustu
öld, ætlaði hann að upp úr túninu
hefði komið rekaviður, sem svaraði
til farms á áttæring. Og í mýrinni
fyrir neðan bæinn varð vart við reka-
við og var ekki meira en
skóflustunga niður á hann (‘). Árið
1975 mældi sá sem þetta ritar fyrir
affallsskurði í túninu á Finnboga-
stöðum í Árneshreppi. Þegar jarð-
vegsdýpi í skurðstæðinu var kannað
með járnteini fannst að þar var eitt-
hvað fast fyrir í sandjarðveginum
annað en grjót og þegar skurðurinn
var síðan grafinn kom upp úr honum
mikið af rekatrjám og voru sum
furðu lítið fúin. Dýpi ofan á viðinn
var yfirleitt 1-2 metrar. Viðar varð
vart 2-300 metra frá sjó og var síst
minna af honum þar sem lengra var
frá sjó. Hæð yfir sjó mun hafa verið
3-4 metrar.
Mörg örnefni á Ströndum gefa
vísbendingu um trjáreka, t.d. bæja-
nöfnin Asparvík og Borðeyri (:). í
landi Stóru-Ávíkur í Árneshreppi er
vík sem heitir Kolgrafarvík. Þar hef-
ur sá sem þetta ritar talið sig sjá móta
fyrir fornri kolagröf ofan við fjöru-
kambinn. Ekki er sennilegt að á
þeim slóðum hafi á sögulegum tíma
vaxið skógur sem nýtilegur hafi ver-
ið til kolagerðar, en svo vill til að
víkin er ein besta rekavíkin í Stóru-
Ávíkurlandi þannig að allar líkur
benda til að þar hafi verið gert til
kola með rekavið og mun þar komin
skýringin á nafninu.
Jarðabókin 1703 greinir frá 73
rekajörðum í Strandasýslu. Á 36
þeirra er lítill reki, sæmilegur á 27,
Brynjólfur Sœmundsson.
en mikill á 10 jörðum ('). í bók sinni
Hlunnindajarðir á íslandi, sem Lár-
us Ágúst Gíslason gaf út 1982 telur
hann að rekajarðir í Strandasýslu
séu 83. Ekki gerir hann tilraun til að
leggja mat á magn (J).
Mikilvœgi trjáreka fyrr á öldum.
I skóglausu landi þar sem sam-
göngur við önnur lönd voru litlar og
óvissar og flutningsmöguleikar tak-
markaðir liggur í augum uppi hvað
rekaviðurinn var mikilvægur á fyrri
öldum, enda segir Oddur biskup
Einarsson á sextándu öld: „En svo
ég hverfi aftur að viðarskortinum,
þá bætir guð hann upp með því
frábæra undri rekaviðnum, sem öld-
ur hafsins bera þráfaldlega að
ströndum vorum"-. Það voru heldur
ekki önnur hlunnindi eftirsóttari og
biskupsstólar, kirkjur og klaustur
létu ekki sitt eftir liggja að taka þátt í
kapphlaupinu um þessar sendingar
almættisins og þessir aðilar áttu
rekaítök og rekajarðir víðs vegar um
land, oft í ótrúlegri fjarlægð.
Þannig átti biskupsstóllinn í Skál-
holti fjölda reka og rekaítaka í
Strandasýslu þ.á m. hálfa prestsset-
ursjörðina í Árnesi, en undir hana lá
rekaítak á Dröngum, jarðirnar
Litlu-Ávík og Stóru-Ávík í Árnes-
hreppi, Grímsey á Steingrímsfirði,
rekaítak á Gálmaströnd, rekaítak á
Þambárvöllum og jörðina Skálholts-
vík, sem ennþá er kennd við bisk-
upsstólinn. Misjafnlega gekk nú
biskupum að nýta þessar eignir sem
lágu svo fjarri, enda sagði Finnur
biskup Jónsson í bréfi 1771: „Meðal
annars á stóllinn reka á Gálma-
strönd fyrir hvorn ég fékk ei einn
skilding í margt ár, því umboðsmenn
sögðu að þar ræki ekkert og það sem
verra var, að aðrir þóttust eiga þann
reka og tæki svo hver hvað vildi“ (5).
Eftir því sem leið mun því rekaítök-
um biskupsstólsins hafa fækkað, en
um aldamótin 1700 átti hann 42
rekaítök víða um land, en þar af
voru 8 í Strandasýslu.
Fjöldi kirkna um allt land áttu
rekajarðir og ítök í reka hér og hvar.
Voru þær eignir oft þannig til komn-
ar að þeir sem eitthvað áttu undir sér
gáfu kirkjunum fyrir sáluhjáp sinni
og þóttu rekahlunnindi góður gjald-
miðill í þeim efnum. Mörg rekaítök í
Strandasýslu lágu undir kirkjur í
fjarlægum héruðum, t.d. áttu 8
kirkjur í Dalasýslu rekaítök og voru
þau öll í Strandasýslu og þrjár kirkj-
330 FREYR - 9’94