Freyr - 01.09.1994, Blaðsíða 20

Lcmdnýting og
landgrœðslustörf bœnda
Böðvar Jónsson, Gautlöndum
Erindi flutt á „Ráðstefnu um landgrœðslu á 50 ára afmœli
lýðveldisins", sem haldin var á Selfossi 12. febrúar 1994
Forseti íslands, frú Vigdís Finnbogadóttir, og aðrir ráðstefnugestir.
í þeirri miklu umræðu, sem fram
hefur farið á síðustu árum, um
landeyðingu og gróðurvemd á Is-
landi, hefur það verið alláberandi,
að landnýting og gróðurvernd væri
stillt upp sem andstæðum. Það er
skoðun mín, að það sé engu né
engum til framdráttar og slíkt beri
umfram allt að forðast.
Bændasamfélagið á íslandi gerði
sér snemma ljóst hversu mikilvægt
beitilandið var fyrir lífsafkomu
fólksins í landinu. Menn festu augun
á skipulegri nýtingu þess, með því
að setja reglur sem miðuðu að jafn-
vægi í milli ágengni og aðgæslu á
landkostum. Við nútímamenn höf-
um ekki borið gæfu til að tengja
sauðfjárframleiðslurétt jarða beint
við hæfi þeirra til sauðfjárbúskarpar.
E.t.v. á það eftir að breytast og hafa
einhver áhrif á gróðurfar landsins.
Á ýmsum vettvangi fara nú fram
umræður um landeyðingu af völdum
manna og dýra, en það mætti einnig
verða mörgum íhugunarefni, hvað
veðráttan hefur mikil áhrif á gróður-
far og jarðvegseyðingu. Vissulega er
það skylda okkar allra að kunna að
bregðast við þeim vanda hverju
sinni.
Langt frammi á öldum og fram-
undir okkar tíma var veruleg stjórn á
beitamýtingu hverrar jarðar. Á
sumrin, með því að hafa í seljum,
þar sem landkostir voru bestir, á
vetrum með útbeit frá beitarhúsum
fjarri bæjum. Ýmsar jarðrir voru svo
ríkar af landi og landkostum að þær
gátu leigt selstöðu og koma þar toll-
ur fyrir.
í Jónsbók, Grágás og víðar má
finna mikinn fróðleik um þetta efni.
Þar kemur m.a. fram, að ekki var
gert ráð fyrir því að málnytju-
peningur væri rekinn í afrétt. Þar
mátti ekki hafa sel og ekki heyja.
Ekki mátti heldur reka svín í afrétt.
Þar er einnig að finna reglur um
upprekstarrétt, sem ennþá er að
mestu óbreyttur. Þar er upprekstr-
artími ákveðinn í 8. viku sumars,
þ.e. 12. júní, en færðist í 10. viku
eða um 26. júní, trúlega vegna lag-
færinga á tímatali eftir 1281, og þá
var skylda að reka í miðjan afrétt.
Þær reglur gilda ennþá.
Þegar talið var í afrétt, virðist rétt-
ur hvers bónda frá upphafi hafa
miðast við dýrleik jarðar, sem
byggðist langmest á landstærð og
hlunnindum. Fjáreigendum var bein-
línis skylt að reka í afrétt í 10. viku
sumars og losa heimalöndin þannig
við geldfé, eins og upprekstrarréttur
hverrar jarðar sagði til um þegar
ítala fór fram, og það án tillits til
eignarhalds á afrétti. Þetta var gert
til þess að málnytjupeningur sæti
Böðvar Jónsson.
sem mest og best að kostum heima-
landsins yfir sumartímann. Enn-
fremur átti að vera búið að taka fé úr
afrétt þegar fjórar vikur lifðu sum-
ars, eða um 20. september.
Fyrstu umræðu um fjölda fjár í
sumarhögum heyrði ég sem drengur
upp úr 1930. Þá skrifaði bóndinn í
Hörgsdal á Mývatnsheiði bréf til
hreppsnefndar Skútustaðahrepps,
þar sem hann kynnti skoðanir sínar
um það, hvað ein ær með Iambi
þyrfti stórt sumargönguland til fullra
afurða.
Með tilkomu ráfmagnsgirðing-
anna, á seinni árum, hefur reynst
mun auðveldara fyrir jarðeigendur
að girða heimalöndin og með því
ráða beitarálagi og allri meðferð
landsins, enda hafa ýmsir gert það
með góðum árangri.
Kem ég þá að reynslu minni í
þeim efnum. Árið 1978 girti ég aust-
asta hluta heimalandsins. Þetta
afgirta land er rúmir 3 km2, eða um
300 ha. Af því er um fjórðungur
uppblásnir melar. Árið 1978 hófum
við að bera búfjáráburð og heymoð í
vegasár og rofabörð í þessu landi
og, í framhaldi af því, á þá örfoka
mela, sem styst var til. Með tilkomu
stórvirkari tækja hefur tekist að bera
búfjáráburð á 25-30 ha. Árið 1978
var byrjað að bera áburð (tilbúinn) á
þá mela, sem fjær liggja, einnig var
sáldrað við og við yfir búfjáráburð-
arsvæðin. Uppblásna landið tekur
vel við áburðargjöf og þarf lítillar
sáningar við. Augljóst er þó að land-
ið, sem búfjáráburð fær, klæðist
mun fyrr þéttum gróðri.
Nýting þessa lands fer fram með
þeim hætti, að það er notað um tíma
á vorin fyrir hluta lambánna, þeirra
er fyrst bera þegar þær fara úr húsi,
564 FREYR - 17'94