Freyr - 15.12.1994, Blaðsíða 8

Mykjulaupur ú klakk.
legt og forláta kvarnarsteinn frá
Stóru-Borg, norskur, úrgraníti.
Munir, einkennandi fyrir
syöstu sveitir landsins
- í fyrsta skipti í mörg hundruð ár
var lín ræktað undir Eyjafjöllum í
sumar, heldur Þórður áf’ram og hér
uppi á vegg eru knippi sem rækt-
unarkonan Ingibjörg Styrgerður gaf
safninu. Þama er líka sýnishorn af
Færeyjabyggi sem er sama tegund
og ræktuð var á íslandi á miðöldum;
Fjallastangir rísa upp við Varmahlíðar-
skemmu.
og svo melurinn, hlutir sem minna á
meltekju í Skaftafellssýslu og Rang-
árvallasýslu.
Melflátta úr sofnhúsi, melsigðir,
snældur til að spinna sumtag (sum-
tag er rótartrefjar úr melgrasi) í reipi
og gjarðir og meljunálar til að
sauma með melreiðinga; og driftu-
trog til að hreinsa í melkornið er
þama uppi í vegg. Þetta var lífsbjörg
fólks í Álftaveri og Meðalandi.
Þessir hlutir voru notaðir með sama
hætti úti í Háfshverfi í Rangár-
vallasýslu og í Þykkvabæ og sömu
orð og aðferðir.
Á bjargsigið í Mýrdal, fýlaveið-
ina, minna einstakir hlutir: Sigasæti
fyrir fætur sigamannsins, bundið um
mittið á honum og svo bjargstokk-
urinn.
Þórður bendir á ljósmyndir á
vegg: Bóndinn í Fagradal, Olafur
Jakobson er að koma úr bjargsigi
með fýl í annarri hendi og fýla-
klöppu í hinni.
- Það var hátíð í Mýrdal og undir
Eyjafjöllum, þegar fýlatíminn hófst,
heldur Þórður áfram, og ennþá er
það besti matur sem fólkið fær, sem
hefur alist upp við hann.
Póstlúðrar eru á einum stað í safn-
inu, margar sauðabjöllur, kúabjalla,
nautajárn, skaflaskeifur fyrir naut-
gripi. Sauðarhauskúpa; hún var uppi
á fjárhúsburst austur í Skafta-
fellssýslu til heilla fyrir fénaðinn í
húsinu. Blaðran úr kúnni var loft-
vog. Það eru sex torfljáir hér upp-
settir og engir tveir eins; tvískerar
og einskerar, tvískeri með tveimur
skammorfum.
Sting þú páll moka þú reka!, segir
Þórður og bendir á þessi verkfæri,
pálinn og rekuna, sem standa upp
við vegg. Mykjulaupar og torf-
krókur eru þama og mulningskvíslar
voru notaðar m.a. hér undir
Eyjafjöllum og víðar á þessu svæði
langt fram á þessa öld, trékvíslar til
að mylja á kálgörðunum; og þarna
er varreka, en það er jámbrydd tré-
reka.
Blm.: Þessir hlutir hafa varðveist
ótrúlega hér í sveitunum.
Þórður bendir á fjalarrenglu:
Þama er haugspýta!
Blma.: Til hvers var hún brúkuð?
Þórður: Hún var svipuð og marka-
spýta. Þegar verið var að bera haug
þá var höfð spýta í haugstæðinu.
Væru þrír hestar í starfi, þá var
mörkuð skora í spýtuna við þriðja
hvern hest, sem var leiddur út og
talið að kvöldi. Þá vissi bóndinn hve
mörg hlöss voru komin út á túnið.
Alveg eins var þegar verið var að
marka lömbin, þá voru markaðar
skorur í spýtur.
- Og héma eru veggjasleggjur,
veggjahnyðjur til að þjappa mold í
veggi.
Þessi söfn voru ákaflega merkileg
dæmi um það hvemig menn björg-
uðu sér sjálfir; það var mest
heimafengið.
Hérna eru merkilegir eirkatlar,
heldur Þórður áfram, smíðaðir af
íslenskum höndum og forláta strau-
bolti úr eir; hann er smíðaður hér í
Rangárvallasýslu.
Það er meira af slíkum heima-
smíðuðum kötlum hérna. Eini
selketillinn á Islandi er þama,
örsmár eirketill, notaður í selinu í
Teigi í Fljótshlíð fram um aldamótin
1900. Selstaða lagðist ekki niður
fyrr en eftir aldamótin. Bændumir
nytjuðu landið fyrir neðan Þverá.
Steðji Þorgeirs skorargeirs
Fom steðji frá Holti undir
Eyjafjöllum. Hann var kallaður
steðjinn hans Þorgeirs skorargeirs;
menn héldu að hann væri frá
Njálsdögum. Og hersluþrær eða
lésteinar fyrir smiði sem voru að
herða sláttuljáinn.
- Þetta verður aldrei fram talið,
segir Þórður. í stórum dráttum þá er
komið allsæmilegt safn af öllum
þeim búsáhöldum sem notuð voru í
daglegu starfi á hinum ýmsu
sviðum, bæði utan bæjar og innan.
Blm: Þama sé ég steyptar beislis-
stengur.
Þórður: Já, beislisstangir. Rangæ-
ingar kölluðu þetta alltaf beislis-
kjálka og Skaftfellingar líka.
í hverri einustu sveit á Islandi var
koparsmiður, einn eða fleiri, sem
steyptu margskonar hluti svo sem
ístöð og beislisstangir úr kopar.
Og svo eru góð dæmi þama um
hvemig hrútshomin voru notuð í
smíði: beisliskjálkar úr hrútshomi,
hringhagldir á reipin og snældubú í
rokkinn úr hrútshorni. Þama uppi
eru homístöð, fátækra manna eign á
fyrri dögum og ekki mikils virt en
voru oft fallega útskorin.
Hér er geysimikið til af heflum og
svipum, meira en nokkumtíma
912 FREYR-24*94