Freyr - 01.06.1995, Blaðsíða 19

hafa alið allan sinn aldur í nátt-
úrunni. Einfalt er að taka hreist-
urssýni og skera úr um hvort ein-
stakir fiskar séu af náttúrulegum
uppruna eða ekki. Þeir fiskar sem
ekki eru af náttúrulegum uppruna
eru fjarlægðir jafnvel þótt það leiði
til þess að fjöldi klakfiska verði
ekki nægjanlegur til að uppfylla
skilyrði um fjölda foreldra eða um
væntanlegan fjölda seiða til slepp-
inga. Spurningin snýst í raun um
það hvað eigi að hafa forgang í ís-
lenskri fiskrækt: Að halda stofnum
sem upprunalegustum eða að þróa
eldisstofna?
Reyndar er ekki síður mikilvægt
fyrir þróun heppilegra eldisstofna að
viðhalda erfðabreytileika í þeim eins
og í villtum stofnum ( 22, 29, 6).
Það getur verið nauðsynlegt að
taka inn nýjan og ósnortinn efnivið
reglulega til þess að bæta núverandi
eldisstofna, mynda nýja og vinna
gegn skyldleikaræktun (15). Til
dæmis eru náttúrulegir stofnar í
grennd við viðkomandi hafbeitar-
stöð líklegastir til að koma að gagni
við kynbætur. Það er því eins gott
að þeir séu fyrir hendi. Ekki er síður
mikilvægt fyrir þá sem stunda lax-
eldi með einum eða öðrum hætti að
náttúrulegir stofnar séu vemdaðir
því í þeim eru möguleikar fram-
tíðarinnar fólgnir (15).
Mikilvægt er að sleppt sé jafn
mörgum seiðum undan hverju for-
eldri sem notað er til undaneldis. Ef
það er ekki gert er verið að verð-
launa þá fiska sem best em aðlag-
aðir að eldisaðstæðum og þannig
stuðlað að þróun eldisstofns í ánni
(13). Laxar sem em aðlagaðir að
eldisaðstæðum geta haft einhverja
eiginleika er reynast vel við eld-
isaðstæður en miður við náttúm-
legar aðstæður (13, 27, 10) Það má
til dæmis vera að heppilegur
hrognafjöldi og hrognastærð sé
ekki sá sami hjá laxi í eldisstöðinni
og í viðkomandi á. I náttúrunni
skipta þættir eins og afrán, vaxtar-
hraði, fæðuframboð og dánartala
seiða meira máli (13). I eldi skiptir
hrognamassinn meira máli. Þeir
fiskar sem verja mikilli orku í
hrogn koma fleiri afkomendum
áfram. Þegar meiri orku er varið í
hrogn verður minna eftir til eigin
viðhalds. Val fyrir auknum hrogna-
massa er því val gegn þeim eigin-
leika laxa að ganga oftar en einu
sinni í árnar. Stórlöxunum gæti því
fækkað. Rannsóknir á eldisstofnum
og náttúrulegum stofnum Kyrra-
hafslaxa hafa einmitt sýnt að þró-
unarfræðilegar breytingar á eldis-
stofnum hvað varðar þessa eigin-
leika geta átt sér stað á undra-
skömmum tíma. Dæmi um það eru
breytingar á líkamslögun, hrygn-
ingarlitum, hrognastærð og hrogna-
massa (7). I eldisstöð getur einnig
verið að valið sé gegn ákveðnum
eiginleikum hegðunar eins og árás-
argimi, vegna þess að aðstæður þar
verðlauna ekki slíka hegðun eða
með ólrkum hætti en í náttúrunni.
Vera má að þessir sömu eiginleikar
nýtist vel þegar kemur að hrygn-
ingu og makavali (13), auki lík-
urnar á því að fiskur taki agn eða
komi að notum í baráttu seiða fyrir
ákveðnum búsvæðum í ánum.
Valkostir í fiskrœkt
Annað sem skilur á milli nátt-
úrulegra aðstæðna og eldisað-
stæðna er hin háa dánartíðni á
fyrstu æviskeiðum í náttúrunni
samanborið við eldisaðstæður. í
eldi er því afkvæmum sem ekki
hefðu lifað af fyrstu æviskeiðin í
náttúrunni skotið undan náttúruval-
inu (27). Því er betra að seiði úr eld-
isstöð komist sem fyrst í náttúmlegt
umhverfi. Samkvæmt því eru smá-
seiðasleppingar hættuminni en
gönguseiðasleppingar og hrogna-
gröftur skársti kosturinn þar sem
því verður við komið. Vegna þessa
hefur síðastnefndi kosturinn, þó
hann sé ekki gallalaus, notið vax-
andi vinsælda á kostnað hinna í
Norður Ameríku (10).
Sú fiskræktaraðgerð sem mestur
vaxtarbroddur er í í íslenskum lax-
ám er búsvæðagerð. Slrkar aðgerðir
eru mun vistvænni en seiðaslepp-
ingar sérstaklega þegar í hlut eiga
litlir og viðkvæmir laxastofnar.
Búsvæði fyrir laxaseiði hafa tapast
vegna vegagerðar, orkumannvirkja
og landvama svo að dæmi séu tekin.
Auk þess hefur landbúnaðarbylt-
ingin og framræsla lands víða orðið
til þess að gera vatnsbúskap óstöð-
ugri og auka framburð af fínum jarð-
vegi og möl. Við það hafa tapast
búsvæði fyrir laxa og aðrar lífvemr.
Tilbúin búsvæði em því ekki ónátt-
úruleg viðbót heldur má líta svo á að
verið sé að nokkru að færa aðstæður
til fyrra horfs. Aukinn áhugi er fyrir
því að sameina vamir gegn landbroti
og búsvæða og/eða veiðistaðagerð.
Með búsvæðagerð er átt við veiga-
lítil mannvirki sem ekki geta í nein-
um skilningi talist umhverfisspjöll.
Þau geta m.a. verið litlir grjótgarðar,
gijóthrúgur eða opnun grýttra hlið-
arfarvega sem hafa lokast af manna-
völdum eða vegna framburðar.
Raunveruleg stofnstœrð og
skyldleikarœktun
Við verndun einstakra laxastofna
skiptir stofnstærð miklu máli. Ef
stofn er ekki nægjanlega stór þá
getur tapast erfðafræðilegur breyti-
leiki innan hans og hætta verður á
æxlun á milli skyldra einstaklinga.
Raunveruleg stofnstærð markast
hins vegar ekki af heildarfjölda
fiska, heldur einnig af kynjahlut-
falli, fjölda fiska sem þátt taka í
æxlun og hvernig þeir raðast sam-
an. Ojafnt kynjahlutfall verður til
þess að gera raunvemlegan hrygn-
ingarstofn minni. Ef við miðum við
litla laxveiðiá þar sem veiðiálag er
um 50% og gemm ennfremur ráð
fyrir því að eftir hafi orðið 10
hrygnur og 23 hængar, þá er raun-
vemlegur hrygningarstofn ekki 33
laxar heldur 28 vegna áhrifa kynja-
hlutfallsins. Stofn sem telur til að
mynda 50 hænga og 50 hrygnur er
allt að því 2,8 sinnum stærri
erfðafræðilega séð en stofn sem
telur 10 hrygnur og 90 hænga (13).
Miðað við 10 hrygnur og 23
hænga næmi aukning á skyldleika-
ræktun er tæki til einnar kynslóðar
1,8%. Því hefur hins vegar verið
haldið fram að stofnar geti þolað
um 1% innræktun ef um skamman
tíma sé að ræða (23) en það sam-
svarar raunverulegum hrygningar-
stofni er telur 50 fiska. Það skal
samt tekið fram að útreikningar
sem þessir byggja á formúlum er
þróaðar hafa verið fyrir stofna þar
sem hrygning árganga dreifist ekki
á mörg ár (28, 27) eins og hjá
Atlantshafslaxinum. Líklegt er að
undir slíkum kringumstæðum sé
raunveruleg stofnstærð meiri en
ella (19, 27). Raunveruleg stofn-
stærð er teldi 25 - 50 hrygningar-
6.'95- FREYR 251