Freyr - 01.10.2004, Blaðsíða 57

Þættir úr sðgu túnræktar
TÚNRÆKT FRÁ LANDNÁMl
TIL LOKA 19. ALDAR
„I þann tíð var Island viði vaxið
milli fjalls og Qöru“, segir Ari
fróði í Islendingabók um land-
kosti þegar landnámsmenn námu
landið. Þeir urðu því að ryðja eða
brenna trén til að gera tún. Stein-
dór Steindórsson telur að túnstæði
hafi verið valin þar sem landið var
sæmilega þurrt, á grónum skrið-
um, grundum, hólum eða bökkum
og malarkömbum við sjávarsíð-
una. Það er erfítt að geta sér til um
hvaða gróður var á Islandi við
landnám og hvaða plöntutegundir
bárust til landsins með mönnum.
Steindór hefur varpað fram þeirri
hugmynd að við landnám hafi
grös, svo sem snarrótarpuntur,
vallarsveifgras og língresi, ekki
vaxið á Islandi. Líklegt er að grös
og fleiri tegundir jurta hafi borist
með heyi, en aðallega með illa
hreinsuðu komi sem flutt var inn
til manneldis, fóðurs eða sem út-
sæði á öllum öldum síðan land
byggðist. Fmmgróður túnstæða
hefur verið valllendis- eða móa-
gróður. Landnámstúnin hafa litið
öðmvísi út en gömul tún nú á dög-
um vegna þess að gróðurfarið var
annað.
Um uppruna belgjurta á Islandi
skrifar Aslaug Helgadóttir: „Hér á
landi eru aðeins átta tegundir
belgjurta sem telja má fullgilda
þegna íslensku flómnnar. Senni-
lega hafa þær flestar ef ekki allar
borist hingað með landnáms-
mönnum. Belgjurtir hafa greini-
lega átt erfitt um vik að flytjast
langan veg yfir Atlantshafið. Ekki
er nóg að fræ berist á nýjan stað
heldur þurfa nitumámsbakteriur
að fylgja með, eigi plantan að
verða sjálfbjarga í nýjum heim-
kynnum.“
eftir
Magnús Oskarsson,
fýrrv. kennara
og tilrauna-
stjóra við
Bændaskólann
á Hvanneyri
Landnámsmenn hafa kunnað að
nota búfjáráburð þegar þeir numu
land. I Jónsbók eru leiguliðar
skyldaðir til að bera búfjáráburð
undan fénaði sínum á völl áður en
þeir hverfa af leigujörð. Um
tengsl orðsins tún við búijáráburð
hefur Helgi J. Halldórsson sagt:
„Af túninu fékkst taða, en það orð
er samstofna við tað, sem notað
var um húsdýraáburð.“ Eftir því
sem leið á búsetu í landinu hefúr
áburðarskortur orðið tilfinnan-
legri. Þegar fór að ganga á skóg-
ana neyddust menn víða um land
til að nota tað sem eldsneyti og
við það jókst áburðarskortur á tún.
Fjóshaugur, sem safnað var frá
hausti til hausts, var venjulega
fluttur út á tún í mykjukláfum
(taðkláfum). Meðal-
dagsverk manns var að
bera 100 hesta á völl á
dag. Flutningur mykju
á völl var ein af ástæð-
unum fyrir því að menn
leituðust við að hafa
bæ og fjós í miðju túni.
Vallarávinnsla var vor-
verk. Menn notuðu
kláru til að berja
mykjuna niður í svörð-
inn. Jónas frá Hrafna-
gili segir: „Þetta var
hið versta verk, enda
var það stundum lítt
vandað. Smátt átti að
berja, ef vel átti að
vera.“ Hrossatað og
þornuð kúaskán var
mulin niður í rótina
með fótunum. Þar sem
þýft var létu sumir
bændur nudda skítinn
með höndum niður í
þúfnakolla. Um 1880
smíðaði Gísli P. Sig-
mundsson á Ljótsstöð-
um í Skagafirði taðkvöm eftir
teikningu af ostakvöm. Taðkvam-
ir urðu fljótt algengar og léttu
vinnu við að koma búíjáráburði á
tún í því ástandi sem óskað var
eftir. Ef túnin voru sæmilega slétt
slóðadrógu góðir búmenn túnin
með hestaslóða. Slóðar voru gerð-
ir úr skógarhríslum eða undir
Árni Guðjónsson frá Stafholtsveggjum brýnir Ijá.
(Ljósm. M. Ó. 1969).
Freyr 7-8/2004 - 57 |