Fylkir - 23.12.1978, Blaðsíða 5

FYLKIR
5
f... " ^
JÓHANN GUNNAR ÓLAFSSON, HRL.:
Karl Júlíus Einarsson
sýslumaður, bæjarfógeti og bæjarstjóri
í Vestmannaeyjum
Karl Júlíus Einarsson, fyrr-
um sýslumaður og bæjarfógeti í
Vestmannaeyjum, andaðist í
Landakotsspítala í Reykjavík
24. september 1970, 98 ára að
aldri. Hann fæddist 18. janúar
1872 að Miðhúsum í Eiða-
þinghá í Suður-Múlasýslu.
Fyrstu minningar mínar um
Karl Einarsson sýslumann eru
frá árinu 1914. I marsmánuði
var botnvörpungurinn
Búrgermeister Mönckeberg
H.C. 2 frá Cuxhaven í Þýska-
landi staðinn að veiðum í
landhelgi milli lands og Elliða-
eyjar. Hafði mikill togara-
sveimur um þær mundir vaðið
uppi í lanhelgi, enda var
þá mikill afli á grunnslóðum.
Sigurður hreppstjóri hafði í
umboði sýslumanns farið 22.
mars á tveimur vélbátum með
einvalalið um borð til þess að
stugga þeim burt af veiðislóð-
um Vestmanneyinga og gera
tilraun til þess að handsama
einhvern landhelgisbrjótanna,
ef þess væri kostur. Varð þessi
för ærið söguleg og lengi í
minnum höfð, Sigurði hrepp-
stjóra og Karli sýslumanni til
ærins sóma og heiðurs. Réðust
eyjaskeggjar til uppgöngu í
togarann, en Þjóðverjamir
snerust til vamar af mikilli
hörku með hnífa og barefli á
lofti. íslendingarnir höfðu þó
fljótlega yfirhönd, enda voru
þeir fleiri og harðvítugri og áttu
lífsbjörg sína að verja. Voru í
þessari för margir hraustir
menn. Meðal þeirra má nefna
Kristin Ingvarsson, sem þá var
talinn með hraustustu og
glæsilegustu mönnum í Eyjum,
Áma Sigfússon, Stefán Ing-
varsson o.fl. Sigurður hrepp-
stjóri réðst þegar upp á
stjómpallinn og ætlaði að taka í
sínar hendur stjóm skipsins og
fara með það beint til hafnar,
en skipstjóri og stýrimaður
læstu að sér brúnni. Réðst
stýrimaður, sem var mikill
dólgur, á Sigurð hreppstjóra,
en hann var þá orðinn við
aldur, þó kjarkurinn væri hinn
sami og áður og hvergi bilaður,
lagði hann á gólfið og þjarmaði
að honum. Lá hann ofan á
Sigurði, þegar Magnús Guð-
mundsson í Hlíðarási, sem var
mikill kraftajötunn, kom hon-
um til hjálpar eftir að hafa
brotið upp brúna. Þó Vest-
manneyingarmr hefðu undir-
tökin, neitaði skipstjóri að fara
til hafnar og skipaði vélstjóra
ýmist að sigla aftur á bak eða
áfram, hrakti þð fýrir straumi
og vindi austur á bóginn til hafs.
Stóð í þófi lengi dags. Er leið að
kvöldi, sendi Sigurður hrepp-
stjóri annan vélbátinn til lands
eftir Karli sýslumanni. Kom
hann um borð innan stundar og
hafði með sér túlk, Alexander
Jóhannesson, síðar prófessor
við Háskóla íslands, sem þá
hafði nýlega lokið prófi í
þýskum fræðum. Hann var í
heimsókn hjá móðursystur
sinni, frú Sigríði í Dagsbrún,
eiginkonu Antons Bjamasens
kaupmanns. Eftir nokkrar við-
ræður við sýslumann gafst
Þjóðverjinn upp og sigldi skipi
sínu til hafnar.
Daginn eftir, 23. mars 1914,
fór fram rannsókn í máli hans.
Voru þinghöldin háð í Borg,
þinghúsi og barnaskóla Vest-
manneyinga. Stóðu þau stutt
yfir, enda voru aðeins færð til
bókar höfuðatriði málsins og
ekki vikið að hinni harðvítugu
viðureign, sem Sigurður hrepp-
stjóri kvaðst þó geta lýst,
hvenær sem óskað yrði.
Komu ekki aðrir fyrir dóm
en Sigurður hreppstjóri, sem
skýrði frá því, að þeir hefðu
komið að skipinu við ólöglegar
veiðar innan landhelgismark-
anna, sagði hann frá miðum,
sem hann hefði tekið, ásamt
nokkrum manna sinna, sem
sönnuðu staðhæfingar hans um
lögbrot skipstjóra og Magnús
Tómasson frá Steinum undir
Eyjafjöllum, Magnús frá Hlíð-
arásý og_ Sveinn Jónsson á
Landamótum. Hann var for-
maður á öðrum vélbátnum,
sem var í þessari frægu för.
Þýski skipstjórinn fullyrti að
vísu, að hann væri alsaklaus af
landhelgisveiðum, en dómur
féll þennan sama dag. Dæmdi
Karl sýslumaður skipstjórann
til þess að greiða 1335 krónur í
sekt til landssjóðs fyrir brot á
landhelgislögunum, og afla og
veiðarfæri gerði hann upptæk
til handa landssjóði.
Það hefur líklega verið
skömmu eftir dómsuppkvaðn-
inguna, að ég sá þá Karl
sýslumann, Alexander Jó-
hannesson og þýska skipstjór-
ann ganga aftur og fram um
Krossgötumar (Heimatorg),
og ræðast við. Karl sýslumaður
var í einkennisbúningi sínum
og gekk heldur álútur, eins og
stundum endranær, en það
sópaði að honum, þó að hann
væri ekki hávaxinn, og fremur
fámáll að þessu sinni. Þýski
skipstjórinn var mjög æstur og
hávær, talaði með miklu
handapati og öðrum tilburðum.
Höfðum við strákar gaman af
að fylgjast með þessum við-
ræðum, þó ekkert skildum við
af því, sem þessum mönnum fór
á milli. En samt þóttumst við
skilja, að þeir væru ekki á eitt
sáttir.
Þýski skipstjórinn áfrýjaði
ekki dóminum, þó hann væri
ekki ánægður með dómsorðin.
Greiddi hann sektina og leysti
til sín afla og veiðarfæri eftir
mati dómkvaddra manná.
Urðu mikil skrif í þýskum
blöðum um þessa togaratöku
og Vestmanneyingar þar kall-
aðir sjóræningjar og fleiri
hnútur flugu þar um borð, þó
næst gengi öfugmælum.
Á fyrsta og öðrum áratug
þessarar aldar var uppivaðsla
útlendinga hóflaus og ásókn í
landhelgina til veiða, en eftir-
litsskipin dönsku værukær í
höfnum inni oft og tíðum, þeg-
ar mest lá við. Af þessum sök-
um töldu Vestmanneyingar sig
nauðbeygða til þess að verja
sjálfir landhelgina og veiðar-
færi sín og lífsbjörg, og varð
þeim nokkuð ágengt. Byrjaði
þessi landhelgisvarsla í tíð
Magnúsar Jónssonar sýslu-
manns, að því er ég hygg.
Foreldrar Karls sýslumanns
voru Einar Hinriksson, bóndi á
Miðhúsum í Eiðaþinghá í Suð-
ur-Múlasýslu, Egilsstöðum á
Völlum og víðar, og Pálína Vig-
fúsdóttir, síðari kona hans. Þau
fluttu svo að Vestdal í Seyðis-
firði og síðast í þurrabúð á
Vestdalseyri, Glaðheim. Þar
höfðu þau veitingahús og gist-
ingu fyrir ferðamenn.
Hinrik Hinriksson, faðir
Einars, bjó á Hafursá í Fellum
og víðar, en móðir hans var
Guðný, dóttir Áma Þórðar-
sonar bónda á Ekkjufellsseli í
Fellum.
Faðir Pálínu var Vigfús Pét-
ursson, bóndi á Háreksstöðum,
en móðir hennar Katrín
Ófeigsdóttir bónda í Hafnar-
nesi í Nesjum, Þórðarsonar í
Þingnesi. Pálína var hjábam
Vigfúsar. Böm þeirra Einars og
Pálínu vom mörg, auk Karls,
og er mér kunnugt um þessi:
Jón, Vigfús Goodman, Ingi-
mund, Öla Römer Eirík,
Jarþrúði og Guðrúnu.
Stóðu að Karli austfirskar
ættir, og hefur séra Einar Jóns-
son í Kirkjubæ og á Hofi í
Vopnafirði rakið ætt hans til
grárrar forneskju í Ættum
Austfirðinga.
Einar, faðir Karls, andaðist í
Vestmannaeyjum árið 1910 hjá
syni sínum á Hofi, en Pálína
1915 í Winnipeg, hjá Jarðþrúði
Mooney, dóttur sinni.
Karl var settur til mennta.
Lærði hann undir skóla hjá séra
Einari Jónssyni í Kirkjubæ í
Hróarstungu, en fór síðan í
Latínuskólann í Reykjavík
haustið 1889, og sat þar fimm
vetur. Hann varð stúdent utan
skóla vorið 1895. Þá sigldi
hann til Kaupmannahafnar og
lagði stund á lögfræði við
háskólann þar. Lauk hann prófi
í heimspeki vorið 1896, en í
lögfræði 14. febrúar 1903 og
kom upp úr því aftur heim til
íslands og byrjaði lífsstarf sitt.
Árið 1904 var hann um
tveggja mánaða skeið settur
sýslumaður í Rangárvallasýslu
og í Skaftafellssýslu frá því í júlí
1904 til vors 1905. Karl sat að
Kirkjubæjarklaustri. Hann
varð vinsælt yfirvald í sýslunni.
Karl fékk málflutningsleyfi
við Landsyfirréttinn í desem-
ber 1906, en var settur aðstoð-
armaður í Stjórnarráði 1. maí
1906.
Karl var skipaður sýslumað-
ur í Vestmannaeyjum 1. ágúst
1909 og gegndi því embætti
þangað til hann fékk lausn 25.
febrúar 1924. Skömmu síðar
gerðist hann starfsmaður í
Stjórnarráði og vann þar eink-
um við endurskoðun ríkis-
reikninga. Karl var glöggur
reikningsmaður og lá öll tölvísi
opin fyrir honum, enda var
hann rökfastur maður og kunni
góð skil á höfuðatriðum hvers
máls, sem undir hann bar.
Eins og kunnugt er, beið
Heimastjómarflokkurinn stór-
felldan ósigur í Alþingiskosn-
ingunum árið 1908. Þá snerist
kosningabaráttan um sam-
bandslagasamninginn við Dani
—Uppkastið—. Unnu Sjálf-
stæðismenn þá svo mikinn
sigur, að annar eins hefur
naumast fallið í skaut nokkurs
pólitísks flokks á íslandi,
hvorki fyrr né síðar. Hannes
Hafstein hafði verið ráðherra
íslands — hinn fyrsti með því
nafni — frá árinu 1904, er
landsstjómin var flutt heim.
Hann sleppti þó ekki stjóm-
artaumunum fyrr en Alþingi
kom saman árið 1909. Hinn 1.
apríl tók við ráðherraembætti
Bjöm Jónsson, ritstjóri fsa-
foldar, sem frá fyrstu tíð hafði
gert pólitík að höfuðatvinnu
sinni.Bjöm var harðvítugur og
sást lítt fyrir í stjómaraðgerð-
um sínum, enda mun hann hafa
sett sér það markmið, að fletta
ofan af atferli 'andstæðinga
sinna í pólitík, sem hann hafði
ekki talið og taídi ekki vanþörf
á. Sú stjómarathöfn hans, sem
vakti mestar æsingar og átök,
var brottvikning Tryggva
Gunnarssonar úr bankastjóra-
stöðunni við Landsbanka ís-
lands, er hann hafði gegnt all-
lengi. Áður hafði Bjöm skipað
þriggja manna nefnd, 26. apríl
1909, til þess að rannsaka hag
Landsbankans og rekstur. I
þessa nefnd vom skipaðir
Indriði Einarsson, endurskoð-
andi landsreikninga, Ólafur
Dan Daníelsson stærðfræðing-
ur og Karl Einarsson, sem þá
hafði verið aðstoðarmaður í
Stjómarráði um þriggja ára
skeið. Störf nefndarinnar urðu
ekki átakalaus við stjómendur
Landsbankans, bankastjórann
og gæslustjórana.
Indriði var í fyrstu formaður
nefndarinnar, en hann hvarf
fljótt úr henni og var Karl
Einarsson þá skipaður for-
maður hennar. Ólafur Dan fór
erlendis um þær mundir til þess
að ljúka doktorsvöm í stærð-
fræði við Kaupmannahafnar-
háskóla. í þeirra stað komu í
nefndina Magnús Sigurðsson
lögfræðingur og Ólafur
Eyjólfsson kaupmaður. Ég hef
heyrt því haldið á lofti, að
Magnús Sigurðsson hafi ráðið
mestu um störf nefndarinnar og
niðurstöður, eftir að hann tók
þar sæti, en það tel ég vafasamt,
sakir þess að Karl Einarsson
var enginn veifiskati og fór því
fram, sem hann taldi rétt vera.
Landsbankanefndin lauk
störfum í janúar 1910, og var
skýrsla hennar prentuð síðar á
árinu. Niðurstöður nefndar
innar þóttu ærið óhagstæðar
fyrir stjóm Tryggva Gunnars-
sonar á bankanum, en varla er
þó að efa, að þær hafi ekki verið
rangar eða hlutdrægar svo
vemlega næmi. Tryggvi var
orðinn aldraður maður og hef-
ur ekki haft, þó hann væri
mikilhæfur maður og fylginn
sér, full tök á víðtækum
bankarekstri, sem varð um
fangsmeiri með hverju ári sem
leið og í harðri samkeppni við
íslandsbanka, sem fengið hafði
i hendur seðlaútgáfu landsins.
Urðu harðar deilur milli
Heimastjómarmanna og Sjálf-
stæðismanna um skýrsluna og
þetta mál allt, sem raunar var
hrapað að af hálfu ráðherra.
Hafði hann ekki farið að lögum
í öllum atriðum aðgerða sinna,
eins og t.d. er hann vék gæslu-
stjómm bankans frá og setti
aðra í þeirra stað, að sjálfsögðu
sína flokksmenn. Karl Einars-
son hafði ffá unga aldri fylgt
Sjálfstæðisflokknum að mál
um.
Eins og áður getur, var Karl
skipaður sýslumaður í Vest
Framhald á næstu opnu