Fylkir - 23.12.1978, Blaðsíða 7

FYLKIR
7
mannaeyjum frá 1. ágúst 1909.
Sakir starfa sinna í Lands
bankanefndinni gat hann ekki
tekið við embættinu fyrr en í
byrjun febrúarmánaðar 1910.
Þangað til gegndi því Bjöm
Þórðarson frá Móum á Kjal-
amesi, síðar lögmaður í
Reykjavík og forsætisráðherra.
Gat hann sér besta orð í Eyjum
fyrir skyldurækni og dugnað.
Vestmannaeyjar höfðu verið
hið mesta Heimastjómarbæli
og var Jón Magnússon, sem
verið hafði vinsæll og ágætur
sýslumaður í Vestmannaeyjum
um skeið, alþingismaður
Vestmanneyinga um þessar
mundir. Hann var Heima-
stjómarmaður og hafði verið
landritari, en var nú bæjarfó-
geti í Reykjavík. Höfuðstuðn-
ingsmenn hans í Eyjum vom
Sigurður Sigurfinnsson hrepp-
stjóri, alkunnur maður fyrir
gáfur og dugnað, og Gísli J.
Johnsen, verslunarstjóri við
Edinborgarverslun í Eyjum.
Karl byrjaði fljótlega afskipti
af stjómmálum í Eyjum og
hugði til framboðs til Alþingis.
Var hann fyrst í kjöri árið 1911
og bauð sig fram gegn Jóni
Magnússyni við kosningamar
28. október 1911. Úrslit þeirra
kosninga urðu þau, að Jón
sigraði eins og vænta mátti, jafn
rótgróinn og hann var þar.
Hlaut hann 99 atkvæði, en Karl
72, og sýnir það, að hann hefur
þegar verið búinn að afla sér
mikilla vinsælda. Aðalstuðn-
ingsmenn hans vom Gunnar
Ólafsson og Jóhann Þ. Jósefs-
son, kaupmenn á Tanganum.
Fljótlega hefur skorist í odda
milli Karls og forystumanna
Heimastjómarmanna eftir að
hann var kominn til Eyja. í
dagbók Austurbúðar hefur
einhver starfsmanna þar fært
þessa klausu: Stórskammir á
skrifstofu Austurbúðar milli
Gísla J. Johnsens og Antons
Bjamasen verslunarstjóra
annars vegar og Karls sýslu-
manns hins vegar. Mér er að
vísu ekki kunnugt, hvert deilu-
efnið var, en auðsýnt er af
þessum orðum, að Karl hefur
ekki látið hlut sinn fýrir þessum
stórbokkum, sem vom því
vanastir að ráða öllu í Eyjum,
og standa engum reikningsskap
gerða sinna. Helst dettur mér í
hug, að deilt hafi verið um
kaupgreiðslur til verkamanna.
Fáum ámm áður höfðu verið
samþykkt lögin um kaup-
greiðslur til manna í peningum,
en það tíðkaðist ekki í Eyjum,
heldur fengu menn verkalaun
sín í vömm. Var það að sjálf-
sögðu mjög óhagstætt fyrir
verkamenn, einkum eftir að
pöntunarfélög hófu þar starf-
semi og kaupfélögin komu til
sögunnar. Kaupmenn vom
alltaf dýrseldari, auk þess sem
þeir gáfu minna verð fyrir
íslenskar afurðir.
Við næstu kosningar til Al-
þingis, 11. apríl 1914, sigraði
Karl með miklum yfirburðum.
Þá var í framboði fyrir Heima-
stjómarflokkinn Hjalti Jónsson
skipstjóri. Karl fékk 181 at-
kvæði, en Hjalti aðeins 48. Var
hann þó Vestmanneyingum að
góðu kunnur fyrir aflabrögð og
fjallamennsku, þó ekki hefðu
þeir trú á honum til þingstarfa.
En eitt gerði Hjalti sér til
frægðar í pessum kosningaleið-
angri til Vestmannaeyja. Á
þingmálafundi skömmu fyrir
kosningamar stakk hann upp á
því og færði góð og gild rök að
því, að Vestmanneyingum bæri
brýn nauðsyn til þess að hafa
björgunar- og varðskip á
Eyjamiðum um vertíðir, og er
það mál manna, að þá fyrst hafi
verið hreyft þessu mikla nauð-
synjamáli, sem þó var ekki leyst
fyrr en sjö ámm síðar. En fyrst
þarf að orða hugmyndimar,
eða eins og Örn Arnarson sagði
Urð em rót og upphaf gjörða.
Næst fóru fram alþingis-
kosningar 21. október 1916, og
var Karl þá enn í kjöri fyrir
Sjálfstæðisflokkinn, en af hálfu
Heimastjómarmanna var í
kjöri Sveinn Jónsson trésmið-
ur, sem áður fyrr hafði átt
heima á Sveinsstöðum í Eyjum,
og átti þar mannvænlega syni af
fyrra hjónabandi.
Karl sigraði enn með yfir-
burðum og hlaut hann 228 at-
kvæði, en Sveinn Jónsson að-
eins 39 atkvæði, enda þótt Gísli
J. Johnsen og aðrir Heima-
stjómarmenn styddu við bakið
á honum. Þá lét Gísli prenta í
Reykjavík, bækling sem nefnd-
ur var Á krossgötum. Var hon-
um dreift frá Reykjavík á hvert
heimili í Eyjum og fór svo dult,
hver að honum stóð, að lengi
lék á því vafi, og eins hver hefði
samíð hann. Var þar dregið dár
að Karli og þeím l angamönn-
um, stuðningsmönnum hans,
og kosningabrellum þeirra. En
þetta herbragð varð til lítils
framdráttar fyrir Svein, eins og
atkvæðatölumar bera með sér.
Við alþingiskosningamar,
sem fram áttu að fara 15.
nóvember 1919, fór Karl enn
fram fyrir Sjálfstæðisflokkinn,
en varð nú sjálfkjörinn. Hefur
Heimastjómarmönnum ekki
þótt árennilegt að leggja til at-
lögu við hann eftir ófarir und-
anfarinna kosninga.
Um þessar mundir tók hin
gamla flokkaskipun í landinu
að riðlast, og sundurlyndi hafði
mikið orðið innan Sjálfstæðis-
flokksins og hann klofnaði í
sundurleita hópa. Alþýðu-
flokkurinn og Framsóknar-
flokkurinn höfðu verið stofn-
aðir árið 1916 og upp úr
Heimastjómarflokknum reis
Borgaraflokkurinn, sem síðar
tók sér heitið íhaldsflokkurinn,
en að síðustu Sjálfstæðisflokk-
urinn og því nafni heldur hann
ennþá.
Miklar breytingar höfðu
einnig orðið í Eyjum. Karl
hafði fjarlægst sína fyrri stuðn-
ingsmenn og vini og bar þar
margt til, sem ekki verður nán-
ar rakið hér.
Með alþingiskosningunum,
sem fóru fram 23. október
1923, var lokið pólitískum ferli
Karls Einarssonar. Þá bauð
hann sig fram. utan flokka, en
andstæðingur hans var Jóhann
Þ. Jósefsson, kaupmaður á
Tanganum, sem áður hafði
verið einn af höfuðstuðnings-
mönnum Karls, ásamt félaga
sínum, Gunnari Ólafssyni.
Ég hef heyrt því fleygt, að
framboð Jóhanns hafi verið
þannig til komið, að nokkrir
menn í Eyjum tóku sig saman
um það, að vinna að falli Karls.
Komu þeir sér saman um það,
að leita til þriggja manna til
framboðs með þessari röð:
Séra Jes A. Gíslason á Hóli,
sem þá var varslunarstjóri í
Edinborg, Jón Hinriksson,
kaupfélagsstjóri í Fram og
Jóhann Þ. Jósefsson, kaup-
maður í Fagurlyst.
Viggó Bjömsson bankastjóri
og Páll V. G. Kolka Iæknir voru
sendir út á örkina til þess að
þreifa fyrir sér um undirtektir
þessara manna. Jes og Jón af-
tóku að verða í kjöri. Þá héldu
þeir Viggó og Kolka inn á
Tanga og hittist svo á, að þeir
sátu báðir í skrifstofu sinni
félagamir, Gunnar og Jóhann,
en þeir vom saman um skrif-
stofu og skrifborð.
Þeir bám upp erindi sitt við
Jóhann, og svaraði hann því til,
að undirtektir hans yrðu að
sjálfsögðu komnar undir félaga
hans. Það hummaði í Gunnari,
eins og hans var vani, áður en
hann leysti úr erindi manna, en
það þóttist Kolka sjá á honum,
að honum mislíkaði, að honum
var ekki sjálfum boðið að vera í
kjöri, hvort sem það hefur nú
verið rétt hugboð hjá Páli. Eftir
nokkra stund sagði Gunnar
síðan: „Ætii það sé ekki rétt að
þú farir fram, Jóhann, þú getur
kannski orðið ráðherra.”
Þessar kosningar vom
óvenjulega harkalegar. Borg-
araflokkurinn stofnaði til
blaðsins Skjaldar til þess að
koma áróðrinum út til almenn-
ings. Gísli J. Johnsen átti
prentsmiðju, sem lítið hafði
verið notuð undanfarin ár, og
kom nú í góðar þarfir fyrir
flokkinn. Páll V. G. Kolka varð
ritstjóri blaðsins. Hann var
ritfær í besta lagi og harð-
skeyttur, þegar svo bauð við að
horfa, og mikill flokksmaður.
Var hart sótt að Karli í blaðinu,
en hann stóð höllum fæti sakir
þess, að góð regla hafði ekki
um skeið verið á embættis-
rekstri hans, og fjárhagur hans
var bágborinn. Mikil veikindi
höfðu steðjað að heimilinu og
Alþingi hafði gert hann eins og
aðra embættismenn að hrein-
um ölmusumanni. Dýrtíð
stríðsáranna hafði komið þungt
við alla launamenn og skrif-
stofufé embættisins hafði
hvergi nærri hrokkið til þess að
reka embættið.
Karl hafði ekki yfír blaði að
ráða, og greip hann til þess ráðs
að senda út í vamarskyni
nokkur fjölrituð smáblöð. Áð-
alstuðningsmenn Karls í kosn-
ingunum vom Alþýðuflokks-
menn og þar fremstur í flokki
ísleifur Högnason, sem þá var
að byrja sinn pólitíska feril.
Úrslit kosninganna urðu
þau, að Jóhann Þ. Jósefsson var
kosinn með 652 atkvæðum, en
Karl fékk 354 atkvæði.
Bæjarstjóm hafði verið
stofnsett í Vestmannaeyjum
árið 1918. Samkvæmt lögum
var Karl oddviti hennar. Eftir
kosningamar 1923 hóf Borg-
araflokkurinn áróður fyrir því,
að kosinn yrði sérstakur bæj-
arstjóri. Fór fram atkvæða-
greiðsla um það í lok ársins og
var mikill meirihluti bæjarbúa
með þeirri breytingu á skipan
bæjarmálanna. Fyrri hluta árs
1924 fóm síðan fram bæjar-
stjómarkosningar og var Krist-
inn Ólafsson kosinn bæjarstjóri
með 408 atkvæðum.
Um þessar mundir hafði
Karli verið veitt lausn frá em-
bætti.
Á Alþingi var Karl liðtækur
starfsmaður. Hann hélt ekki
langar ræður, en hann var rök-
vís og ræddi höfuðatriði hvers
máls. Einkum lét hann sig
skipta fjármál landsins og
framfarir og kom á framfæri
nauðsynjamálum kjördæmis
síns. Hér verður aðeins minnst
á tvö af stórmálum Vest-
manneyinga, björgunar- og
eftirlitsskip við strendur lands-
ins, og hafnarmál Vestmann-
eyinga.
Það kom í hlut Karls að
annast framkvæmdir að upp-
hafi hafnargerðar í Eyjum.
Eftir að vélbátaútvegurinn
kom til sögunnar, varð mjög
aðkallandi, að höfnin yrði bætt
og varin. Það var ekki sök Karls
eða Vestmanneyinga, að ó-
heppilegur maður var valinn til
þess að gera áætlanir og tillögur
um hafnargerðina, þó að þeir
yrðu að mestu leyti að borga
fyrir þau mistök, sem urðu á því
verki. Á Alþingi þurfti Karl að
fá framlög til hafnargerðar-
innar og ábyrgðir landssjóðs,
en þar var við ramman reip að
draga, sakir þess að margir
alþingismanna töldu litla þörf á
að verja stórfé til þess að gera
höfn í litlu fískiþorpi úti á landi.
En Karli heppnaðist furðan-
lega að afla nauðsynlegrar
fyrirgreiðslu. Ég hef skrifað
ritgerð um hafnargerðina í
Vestmannaeyjum, sem birtist í
Tímariti Verkfræðingafélags
íslands 1946-1947, þar sem
Framhald á næstu opnu
Stjórn Björgunarfélags Vestmannaeyja, sú er keypti gamla Þór.
Jóhann P. Jósefsson, Sigurður Sipurðsson,
Karl Einarsson,
Jón Hinriksson, Gísli Lárusson.