Ný vikutíðindi - 09.06.1972, Blaðsíða 6

6
NÝ VIKUTÍÐrN-DI
Franz
von Pa
en
KLUKKAN nákvæmlega 7
að morgni þann 24. febrúar,
1942, lagði brezkur njósnari,
sem stóð við glugga húss eins
í Ankara, frá sér sjónaukann,
sem hann hafði verið að horfa
í.
„Jæja. Þá er hann lagður af
stað enn einu sinni,“ sagði
hann við félaga sinn. „Hanr.
er stundvís, karlanginn, fínnst
þér ekki?‘
Konan og maðurmn, sem
hann hafði verið að fy'gjast
með, höfðu komið út úr stóru
húsi og voru nú komin úr
augsýn inn á Ataturk-breið-
götuna. Þetta voru þýzki sendi-
herran, Franz von Papen og
kona hans. Það var föst venja
þeirra að ganga á hverjum
morgni frá heimili sínu til
sendiráðsins.
Þennan morgun var sólskin
en kalt í veðri. Það er víst
ekki á flestra vitorði, að í
Tyrklandi sums staðar geta
veturnir orðið eins kaldir og
í Síberíu; og um þetta leyti
reikuðu hungraðir úlfar um út
hverfi Ankara. Því var það,
að á þessum tíma, þegar flest-
ir karlmenn voru farnir til
vinnu sinnar og konurnar enn
ekki farnar til innkaupa í
matvöruverzlanirnar, þá var
enginn á ferli á breiðgötunni.
Von Papen og kona hans
héldu að þau væru ein á gangi
þama, og tóku ekki eftir
manni, sem stóð svo lítið bar
á í dyragangi eins hússins.
Skyndilega kvað við ógurleg
sprenging, og hjónin féllu í
götuna. Rúður brotnuðu í hús-
um á sfóru svaéði. Von Páþen
staulaðist á fætur, svo til ó-
særður, og leit óttasleginn í
kringum sig. Enginn var sjá-
anlegur.
Um leið og hann hjálpaði
konu sinni á fætur, kom leigu-
bifreið þjótandi fyrir horn.
Von Papen veifaði til hennar
og bað bifreiðastjórann að
kalla á lögregluna. Að svo
búnu héldu þau hjónin ferð
sinni áfram til sendiráðsins.
Von Papen hafði meiðzt lítil-
lega á öðru hnénu, en að öðru
leyti særðust þau hjónin ekki.
En föt frúarinnar voru gegn-
blaut í blóði.
Hin vel skipulagða, tyrk-
neska lögregla var fljót að
koma á staðinn. Hún lokaði
næsta nágrenni fyrir umferð
og leitaði síðan að sönnunar-
gögnum. Á götunni var blóð
og nokkrar kjöttætlur. Upp í
trjágrein hékk ræfillinn af
karlmannsskó. Þetta voru öll
sönnunargögnin — og svo
blóð dauða mannsins á fötum
frú von Papen.
— ★ —
ÁFORMAÐ hafði verið að
fremja morðið á von Papen,
þegar hann færi sína reglu-
legu morgungöngu frá heimili
sínu til sendiráðsins. Það, sem
sem gerir þó þessa morðtilraun
nokkuð sérstæða, borið saman
við önnur slík fólskuverk, var
aðferðin, sem nota átti til þess
að koma í veg fyrir að morð-
inginn gæti nokkru sinni kjaft-
að frá, hverjir hefðu staðið á
bak við glæpinn. Honum var
fengið smá-„apparat“, sem hon
um var sagt að væri reyk-
sprengja. Strax og hann hafði
skotið fórnarlamb sitt, átti
hann að kippa pinna út úr
„apparatinu“, og til þess að
komast hjá handtöku, átti
hann að laumast burt í reykn-
um, sem sprengjan gæfi frá
sér.
Það var auðséð á öllu, að
njósnarinn hefur ætlað að
betrumbæta þessa aðferð, með
því að draga pinnan úr „app-
aratinu fyrst og skjóta síðan
von Papen á eftir. Hann hefur
álitið sem svo, að nokkur
stund myndi líða, áður en reyk
urinn úr sprengjunni væri orð-
inn nægilega þykkur. En þetta
urra ára bil skráðar niður af
hraðritara, ókomnum timum
til „blessunar“ og „uppbygg-
ingar“.
Þann 24. janúar 1942, þegar
hann snæddi kvöldverð sem
oftar með foringja Gestap>o,
Heinrich Himler, gaf hann
mjög góða lýsingu á sendi-
herra sínum í Vín og Ankara.
„í rauninni er von Papen
mesta meinleysisgrey," sagði
Hitler, „en vegna einhverra
glettnra örlaga hafa safnazt í
kringum hann menn, sem hafa
allir eitthvað á samvizkunni.“
VON PAPEN fæddist árið
1879. Hann var af gamalli
Diplómatinn, sem lenti oft í svo flóknum og
hættulegum aðstæðum, að jafnvel líf hans lék
á bláþræði, slapp þó ávallt heill á hufi .. .
reyndist alls ekki vera reyk-
sprengja, heldur bara ósköp
venjuleg sprengja, og hún sá
sannarlega um það, að morð-
inginn hyrfi. Hún tætti hann
í smáagnir, áður en honum
ynnist tími til að skjóta af
byssu sinni.
í Berlín brostu vissir hátt-
settir embættismenn Gestapo
háðslega, þegar þeir heyrðu
um axarskaft Rússanna. Þeir
höfðu nefnilega sjálfir í
hyggju að myrða sendiherra
sinn — og þétta var ekki í
fyrsta skipti, sem þeir höfðu
slíkt í huga — og þeir voru
ákveðnir í að standa sig betur.
Mikið hefur verið skrifað um
Franz von Papen á 50 ára
ferli hans sem hermanns, sendi
herra og stjórnmálamanns.
Honum hefur verið lýst ýmist
sem afburða skipuleggjanda,
sem skipulagði stóra hópa
njósnara og skemmdarverka-
manna í Bandaríkjunum í fyrri
heimsstyrjöldinni, eða sem
næstum broslegum klaufa, sem
alltaf var að skilja mikilsverð
leyniskjöl eftir á glámbekk,
sem njósnarar brezku leyni-
þjónustunnar máttu hafa sig
alla við að safna saman og
birta opinberlega.
Hann getur varla hafa ver-
ið báðar þessar manntegundir.
Sannleikurinn í málinu er —
eins og alltaf — einhversstað-
ar mitt á milli þessara öfga.
Satt er það, að hann gerði
marga vitleysuna, og þó að
hann lenti oft í hinum flókn-
ustu aðstæðum, stundum jafn-
vel svo hættulegum að líf
hans hékk á hálmstrái, þá
slapp hann alltaf heilu og
höldnu úr þeim. Að flestra/
áliti er það merkilegast við
feril hans — og því hefur eng-
inn gaumur verið gefinn fram
til þessa — hve stálheppinn
hann var, en atburðurinn í
Ankara er talandi dæmi um
hana.
Samræður Adolfs Hitler —
sem oft voru gáfulegar, frum-
legar og skemmtilegar, þrátt
fyrir hinar opinberu öskurapa-
ræður hans — voru um nokk-
vestfalskri ætt og er hægt að
rekja hana allt aftur á 13. öld.
Faðir hans hafði verið riddara-
liðsforingi, og 11 ára gamall
hóf von Papen að búa sig und-
ir að feta í fótspor föður síns.
Honum gekk vel í liðsforingja-
skólanum. Lærði ensku frönsku
og fór oft í heimsókn til vina
í Englandi, þar sem hann
fékk mikið dálæti á brezkum
siðvenjum — eins og þær ger-
ast á herrasetrum og í veiði-
ferðum. Félagar hans í hern-
um voru vanir að stríða hon-
um með því að að segja, að
það undraði þá, að hann gengi
ekki í brezkum einkennisbún-
ingi.
Hann var ekki nema 33 ára
gamall, þegar hann var kom-
inn í herforingjaráð þýzka
hersins.
Seinna það sama ár, sem
var árið 1913, gerði Vilhjálm-
ur keisari hann að hermála-
fulltrúa við þýzku sendisveit-
ina í Washington og Mexico.
Á þessum tíma áttu hvorki
Austurríki, Ungverjaland né
Búlgaría eða Tyrkland her-
málafulltrúa í Bandaríkjunum
eða Mexico, svo að hann tók
að sér að vera hermálafulltrúi
fyrir þau einnig. Þegar svo
Bandaríkin lentu í styrjöld
við Mexico, og seinna, þegar
þessi Evrópuríki tóku þátt í
heimsstyrjöldinni fyrri, urðu
skyldur von Papen svo marg-
slungnar að illmögulegt er að
henda reiður á þeim.
Von Papen var mjög vin-
sæll í Washington, og komst
þá í vinfengi við tvo unga
menn, sem áttu eftir að geta
sér mikillar frægðar. Annar
þeirra var hermaður, Douglas
McArthur kafteinn, hinn var
óbreyttur borgari, Franklin
Delanor Roosevelt. Einnig hitti
hann og varð lífstíðarvinur
ungs liðsforingja í þýzka sjó-
hernum, Vilhelm Canaris, en
hann átti eftir að hafa mikil
áhrif á sögu Evrópu, sem yfir-
maður þýzku leyniþjónustunn-
ar.
í fyrsta skipti svo sögur
fara af, sem von Papen komst
í kast við dauðann og hin ó-
viðjafnanlega heppni hans
bjargaði honum, var í opin-
berri heimsókn hans til Mexi-
co. í því landi var slík fyrn
af gunnreifum uppreisnarfor-
ingjum, að engin leið var að
hafa tölu á þeim, og stundum
gekk svo mikið á, að tvær
byltingar voru í gangi í einu.
Þegar von Papen kom í
heimsókn, átti stjórn landsins
í höggi við þá báða, Pancho
Villa og Zapata. Þýzki her-
málafulltrúinn fór auðvitað á
vígstöðvarnar, til þess að sjá
með eigin augum hvernig
svona hernaður væri rekinn.
Dag einn gaf hann sig á tal
við varðmann, og að afloknu
vingjarnlegu rabbi við hann
hélt von Papen áfram göngu
sinni, En þá virtist svo sem
hinn ungi nýliði, sem hann
var rétt búinn að kveðja, hafi
fengið einhverja eftirþanka
um, að ekki myndi allt með
felldu um þessa vinsamlegu
heimsókn. Hann tók því á rás
á eftir hermálafulltrúanum.
Nú upphófst mjög svo ó-
virðulegur eltingarleikur. Ný-
liðinn ungi skaut í gríð og erg
á eftir hermálafulltrúanum,
sem hljóp allt hvað af tók.
Til allrar hamingju var nýlið-
inn engin afburða skytta, og
ekkert skotanna hitti.
— ★ —
ÞEGAR heimsstyrjöldin fyrri
skall á, árið 1914, lenti von
Papen þegar inn í hringiðu
njósna og skemmdarverka, en
í slíku hafði hann enga æf-
ingu, og — að því er virtist
— litla hæfileika. Engin ráð
eða aðstoð gat hann fengið frá
stjórn sinni. Loftskeytasam-
band var mjög ófullkomið í þá
daga, og það gátu liðið dagar
svo að ekkert heyrðist til hinn-
ar miklu lofskeytastöðva Þjóð-
verja í Nauen vegna lofttrufl-
ana. Brezki sjóherinn var þá
búinn að skera sundur sæsím-
ann frá Þýzkalandi til Banda-
ríkjanna.
„Þýzka sendiráðið varð al-
gjörlega óstarfhæft," skrifar
von Papen. „Það liðu allmarg-
ir mánuðir, þar til Bernstorff
(þýzki sendiherrann) gat sent
skýrslur sínar til Berlín um
Svíþjóð.“
Og vegna bandarískra stjórn
málaástæðna hafði þýzki sendi
herrann ekkert samband við
Wilson forseta. Það er því í
hæsta máta aðdáunarvert,
hvað hinum hrjáða hermála-
fulltrúa tókst að afkasta miklu.
Hér er ekki ástæða til að
rifja upp þau verk, sem von
Papen vann í fyrri heimsstyrj-
öldinni og hann hefur verið
hvað mest gagnrýndur fyrir.
Sum hinna and-brezku áforma
hans voru algjörlega lögleg,
eins og til dæmis tilraunir
hans til þess að fá þýzkættaða
menn til þess að hætta að
vinna í verksmiðjum, sem
framleiddu vörur fyrir Breta;
eða það, að hann lagði inn
stórar pantanir fyrir þýzku
stjórnina hjá fyrirtækjum, sem
annars hefðu selt þessar sömu
vörur til Bretlands. Það var
skylda hans að gera þetta.
En vafasamari voru aðgerð-
ir hans til þess að hafa áhrif
á herflutninga með því að láta
njósnara sína sprengja í loft
upp ýmsa mikilvaega staði á
Canadian Pacific-járnbrautinni.
Það var ekkert hægt að segja
við því, að hann gerði þetta á
kanadísku landi, því Kanada
átti í styrjöld við Þýzkaland,
en það varð að teljast í hæsta
máta ólöglegt að skipuleggja
slík skemmdarverk undir
verndarvæng „diplomatiskrar"
friðhelgi og í höfuðborg hlut-
lauss ríkis; og jafnvel von
Papen sjálfum hefur viður-
kennt sekt sína á þessu sviði.
Honum virðist hafa orðið
vel ágengt við að koma fyrir
sprengjum í brezkum skipum,
þegar þau komu í bandarikar
hafnir, en frásagnir hans stag-
ast á við þær, sem von Rintel-
en hefur skráð, en þessir tveir
menn áttu líka fátt sameigin-
legt. Það er jafnvel gaman að
bera mótsagnir þessar saman
við þær, sem fram komu þrem
árum síðar hjá þeim Bruce
Lochart og Sidney „Napoleon“
Reilly, þegar þeir lýsa útistöð-
um sínum við rússneska bolse-
vikka.
— ★“
ENDALOK von Papens sem
hermálafulltrúa í Washington
voru ráðin, þegar brezka leyni-
þjónustan komst að því, að
bandarískur blaðamaður var á
leið til Berlínar með hollenzku
farþegaskipi og hefði í fórum
sér saknæm skjöl. Leitað vaí"
í skipinu í Falmouth-..—r og
skjölin, sem fundust, voru birt
opinberlega. Á meðal þeirra
var bréf, sem von Papen hafði
skrifað konu sinni. Þar talar
hann um „hina heimsku Yank-
ees“; og reiddust hinir banda-
rísku vinir von Papens þeim
ummælum heiftarlega. Hann
var lýstur „persona non grata“
(óvelkominn) og sendur heim.
Þegar skip hans kom í höfn
í Falmouth blés brezka leyni-
þjónustan á friðhelgi hans sem
sendiráðsstarfsmanns og tók í
sínar vörslur öll skjöl hans,
þar á meðal gömul tékkhefti,
sem sýndu greiðslur til njósn-
ara hans. Hann var því í mjög
slæmu skapi, þegar hann kom
heim til Þýzkalands í janúar
árið 1916.
Svo virðist, sem hann hafi
reynt sem í hans valdi stóð
til þess að sannfæra þýzk yfir-
völd um, að áform þeirra um
ótakmarkaðan kafbátahernað
væri sálfræðileg skyssa, sem
vafalaust myndi koma Banda-
ríkjunum í styrjöldina gegn
Þpóðverjum. En flestir þeir,
sem hann átti tal við um þessi
mál, virtust hræddir við að
vera á annarri skoðun en keis-
arinn, sem tilkynnti von Pap-
en kuldalega, að hann vildi
heldur trúa vini sínum, Ballin
forstjóra Hamborg-Ameríku
skipafélagsins. Og það væri
ekki hægt að áfellast herra
Ballin fyrir þá skoðun, að því
meir sem sökkt væri af skip-
um Bandamanna og hlutlausra,
þeim mun meira yrði að gera
fyrir skipafélag hans að styrj-
öldinni lokinni!