Prentarinn - 01.04.1963, Blaðsíða 18
Uppruni og þróun fornaleturs hins eldra
|cvtptr*rd>uf ATtu rAtionCm dwoncU <r tcut^
vuituvtw dHVuffe-. Hítm cr.tvttmt Attr m
gítt<( CcUrCÍ CjUtdrttYl YYlOtY<5 c]]c Ae\jC*Vt: CjUl’
Acl C'XCP^Vf.'Ul d UYYV -tcutl' .A Í.1 cy pU C.CmAu VY\ om.t
Niccnln dc Nicculis nntikvn, c. 1410.
Bcniuolentiam autem a perfonis d:
perfonarum non eft:ut plenq; credi
aduerfario:& ludíce.Nam exordiur
fæ folðíiqq ením pauciora de fe ípf
Nicolas Jensons antikva, Venedig 1471.
Framhald.
Hin efnahagslega þróun, sem átti sér stað á
síðari hluta 14. aldar, varð grundvöllur að
þeim menningarlegu framförum, sem við köll
um ítalska endurreisnartímann. Borgir eins og
Genúa, Mílanó, Feneyjar, Flórenz og Róm urðu
að voldugum verzlunarmiðstöðvum, og kaup-
sýslujöfrarnir juku áhrifa- og hagsmunasvæði
sín með útibúum, er þeir komu á fót víðsvegar
í borgum Norður-Evrópu.
A 12. og 13. öld hafði upplausn stíltegund-
anna, svipmót staðbundinna og þjóðlegra sér-
kenna, deyft mjög áhrif hinnar karolíngsku
leturgerðar. Þetta var einkum eftirtektarvert á
ftaliu, þar sem ennþá var lifandi gömul byzan-
tisk erfð blönduð gotneskum formeinkennum.
Rotunda-letrið var tekið til víðtækra nota á-
samt ótal afbrigðum letra af Bastard-gerð. Hjá
hinum eldri fornmenntamönnum, með Fran-
cesco Petrarca (1304—74), fremstum í flokki,
mótaðist stefna, er hafði að markmiði endur-
reisn hins sígilda, forna í bókmenntalegum og
listrænum efnum. Meðal hinna ungu skóla-
spekinga eignaðist þessi stefna eldheita fylgj-
endur. Með brennandi ákafa grófu þeir upp
gömul handrit i klaustrum Evrópu. Meginhluti
STEFÁN ÖGMUNDSSON
þeirra var beinlínis sprottinn af róthinnarkaro-
língsku endurreisnar, þar sem afritunariðjan
— einnig gamalla griskra og latneskra texta —
hafði verið sérstaklega gróskurík. Að sjálf-
sögðu álitu menn handrit þessi bera fornlist-
inni óræk vitni.
Af ráðnum hug hóf Petrarca að endurbæta
leturformið. Hans eigið letur bar gotneskan
svip bastardletursins, en smám saman varð það
ávalara og breiðara með sterkari áherzlum í
láréttum dráttum og hástafirnir nálgast hina
fornrómversku fyrirmynd. Hjá frægum skraut-
riturum næstu kynslóða þróast og fullkomnast
fornmenntaletrið. Slíkir menn voru þeir Nic-
colo de Niccolo (1363—1437) og Poggio
Bracciolini (1380—1457). Einkum er það hjá
hinum síðarnefnda, sem fornaletrið (antikva)
birtist í sinni skírustu mynd með hófsamlegri
þjöppun og hástafi í „Capitalis elegans“.
Poggio var ekki alinn upp við gotneska hefð,
og á námsárum hans í stjórnarskrifstofum
páfagarðs er í fyrsta sinni notað orðtakið „litt-
era antiqua".
Hjá Niccolo og Poggio tökum við fyrst að
greina einkenni þess Ieturs, sem þróast síðar
hjá nemendum þeirra yfir í skáletrið. Hin
miklu afköst afritaranna hafa nú sem fyrr
þvingað fram leturgerð, sem auðveldara var
að hraðskrifa en fornaletrið, og aukinn hraði
gaf letrinu frjálsari svip og hrynjandi. í stjórn-
arskrifstofum páfa var á dögum Nikulásar V.
löggilt sérstök leturfyrirmynd með heitinu
„Cancellarescha corsiva“ og var það notað til
allra venjulegra bréfaviðskipta. I hinum
þrönga hópi einangraðra menntamanna var
leturgerð þessi einkar hentug til skrásetningar
á hefðbundnu efni, og það hefur heldur ekki
verið meining þeirra að nota hana á annan
hátt. En frá fornmenntamönnunum fluttist rit-
listin til atvinnuskrifaranna, sem oft voru fram-
18