Nýi tíminn - 13.11.1958, Qupperneq 3

Fimmtudagur 13. nóvember 1958 — NÝI TÍMINN — (3
’Árni Böðvarsson:
ÍSLENZK TUNGA
Hlý bókum kalda staði
1 Eins og lesendum þáttarins
er kunnugt, hafa ýmsir sent
mér gott efni, sem kemur
■ bæði að notum í þennan þátt
sérstaklega og svo ekki síður
öðrum þeim er fást við rann-
sóknir á íslenzkri tungu, einlc-
um orðafoiða hennar. Margir
hafa sent mér orðalista. Nú
hefur t.d. nýlega borizt einn
slíkur listi frá Ingvari Agn-
■ arssyni, og eru það mest orð
úr máli Strandamanna,
Strandahreppi, margt af þvi
merkilegt. Áður hefur verið
minnzt á miklar og góðar
upplýsingar frá Þorsteini
Magnússyni frá Gilhaga í
Skagafirði, Halldóri Péturs-
syni (úr Borgarfirði eystra
og af Fijótsdalshéraði), en
fleiri ber til að nefna. T.d.
hefur Jóhannes Ásgeir^son
margsinnis sent mér upplýs-
ingar um bað hvaða orð tíðk-
ast vestur í Dölum af þeim
orðum sem hér hefur verið
minnzt á í þættinum. Þá gæti
ég nefnt marga aðra bréfrit-
ara víðs vegar að, svo og
ýmsa sem hafa hringt til mín
með upplýsingum um málfar
manna. AUt slíkt er mikils
virði. En hér var ekki ætlun-
in að fylla þáttinn með unþ-
talningu á nöfnum, og skal
því staðar numið með það.
Halldór Pétursson hringdi
til mín og leiðrétti villu sem
komizt hafði inn í eina skýr-
ingu í bréfi hans, er minnzt
var á í siðasta þætti. Skýring-
in við orðið líargaralegur átti
að vera þessi: „óþjált, t.d.
um band, hart og illa unnið,
einnig vin.nuföt, t.d. olíuföt,
sem harðna, vaðmálsföt, jafn-
vel um slátur sem hnoðazt
hafði of hart upp í“.
En upphaf skýringarinnar
sem hafði flækzt inn, átti við
annað orð, kumbur. Það er
„haft um linspunnið band,
Ijótt og gróft“. Um þetta orð
hef ég ekki aðrar lieimildir í
svipinn, og væri fróðlegt að
frétta af því frá öðrum. Það
er ekki í orðabók Sigfúsar
Blöndals í þessari merkingu,
en hins vegar er það til í
hlussein kœrir
fyrir SÞ
Rifai, forsætisráðherra Jórd-
an, skýrði aukafundi þingsins
í Amman frá því í gær að á-
kveðið hefði verið að kæra fyr-
ir Öryggisráði SÞ atlögu or-
ustuflugvéla frá Sameiningar-
lýðveldi araba gegn flugvél
Husseins konungs í fyrradag.
Hussein hugðist þá fljúga til
Evrópu en sneri við þegar vél
hans var skipað að lenda i
Damaskus.
Blöð í Kairó og Damaskus
draga dár að viðbrögðum
Husseins og segja að orustu-
þotum hefði vart orðið skota-
skuld úr að skjóta niður
skrúfuknúða vél hans ef þær
hefðu reynt það, en sjálfur
segist Hussein hafa bjargað
lífi sínu með frábærri flug-
leikni.
26. þáttur — 8. nóv. 1958
fornu máli í merkingunni
„klunni“, einnig samsetning-
in „trékumbur“=trédrumbur.
Prófessor Alexander Jóhann-
esson bendir á skyldleika
þessa orðs við orðið kmnl
(dys), einnig kumpur um
mann (=draslaralegur mað-
ur). Sú mynd er til hjá Sig-
fúsi í merkingunni „gróft ull-
argarn", og er vitanlega sama
og kumbur.
I norsku eru bæði til
,,kumb“' og ,,kump“ í svipaðri
merkingu og í íslenzku, um
eitthvað klunnalegt eða gróft.
Þá verður þess enn að geta
að orðið ,,kumbu'r“ ‘ er til í
þjóðsögum Jóns Árnasonar í
merkingunni „nykur“ ( ný
útg. I. bd„ 131. bls.). Nykur
var þjóðsagnadýr í hestlíki
(hófarnir sneru þó venjulega
aftur) sem reyndi stcðugt að
tæla menn á bak sér til þess
að geta hlaupið með þá út í
stöðuvatn, en þar var venju-
lega aðsetur þessara dýra. —
Víkjum aftur að grófa band-
inu: Þó að Sigfús Blöndal
hafi ekki fengið ,,kumbur“ í
þeirri merkingu, þá hefur
hann orðið .ginnbur, um grófa
vinnu, einkum gróft ullar-
band, og til er á Suðurlandi
lýsingarorðið losagumburs-
legur um eitthvað sem er
losaralegt í sér, og einmitt
notað m.a. um lauslega
spunnið band eða of laust
prjón. Ég sé nú að þetta
orð er ékki í orðabók Sig-
fúsar, en mér er það munn-
tamt. Eltki er það algengt að
linhljóð (eins og í gumbur)
skiptist á við harðhljóð (eins
og í kumbur) í upphafi orða,
en til er það þó, svo sem ber-
visinn; pervisinn.
Fyrir nokkru var hér í
þættinum minnzt á orðið
kríkur og talað um að það
væri „nánast sama og nári“.
Þetta er upphafið á grein,
eftir G. Byme, eem birtist í
blaðinu „Empire News“ í Lond-
on, 2. nóv. s.l. Síðan heldur
greinin áfram:
„Þeir eiga hugdjarfan sam-
herja., þar sem er Peter Moore
frá Drogheda, meðlimur í yfir-
stjóm jámbrautanna, en hann
sagði í gær að hann væri reiðu-
búinn „að gera hvað sem væri
til þess að styðja málstað
fiskimanna“:
Þetta er sú merking sem ég
er vanastur í orðinu, en nú
hef ég f”étt að það hafi
hneykslað suma lesendur, sem
geta ekki fyrirgefið mér
þessa ský ingu, því að t.d. í
Vestur-Skaftafellssýslu merk-
ir það sama og læri. Þar eru
algengár samsetningar eins
og flórkrikur = flórlæri, og
mér er sagt að alltaf sé tal-
að um fuglskríka meðal
þeirra manna sem þar leggja
sér til mnnns þvílíkar dýra-
tegundir. 1 seðlasáfni Orða-
bókar Háskólans eru mörg
dæmi um orðið í þessari merk-
ingu sem mér er tömust, efsti
hluti læranna innanverðra,
það er „nánast sama og
nári“. Þe+ta litla dæmi er
aðeins sýnishorn af því
hversu mismunandi merking-
ar einstakra orða geta verið,
og þó verið báðar réttar. —
þetta kom fram í sambandi
við orðið kríhiijóstur sem
Halldór Pétursson kenndi
mér, og aðrir lesendur þáttar-
ins virðast ekki kannast við.
Dr. Halldór Halldórsson
prófessor segir mér að lýs-
ingarorðið ruddungslegur hafi
verið daglegt mál móður
hans, en hún var af Fljóts-
dalshéraði. Merking hennar i
orðinu var „myndarlegur", og
það var alltaf hól, t.d. í sam-
bandi eins og „anzi ruddungs-
legur karl ‘, aldrei nein niðr-
andi merking, eins og hjá
Halldóri Péturssyni.
Þá skal vikið að öðru efni.
Orðabók Háskólans sendi í
fyrra út spurningalista um
orð í sambandi við veðurfar
(og rauriar fleiri lista). Svör
hafa borizt víðs vegar að af
landinu, en svissneskur mað-
ur, dr. Oscar Bandle, liefur
tekið saman spurningarnar
og vinnur fyrst úr svörunum.
Sjómaður frá Clogherhead
sagði við mig nýl: „Net min
voru rifin nýlega af erlendum
togurum, og það jafnvel innan
núverandi þriggja mílna marka.
Það er orðið óþolandi ástand
ara manna. Ég mun ekki linna
látum fyrr en níu mílna mörk-
in hafa verið ákveðin".
Stór floti erlendra fiskiskipa
er nú í þann veginn að hefja
veiðar við suðurströnd írlands.
Nú þegar hafa mörg skip haf-
Pálmi Hanncsson: Frá ó-
byggðiun. Ferðasögur og
landlýsingar. — 325 blað-
síður. — Bókaúlgáfa
Menningars.jóðs 1958.
Síðara bindið af útgáfu Menn-
ingarsjóðs á ritgerðum Pálma
Hannessonar skiptist í tvo
meginkafla. Hinn fyrri, sem er
miklu meiri, nefnist Frá ó-
byggðum; og' er heiti bókarinn-
ar þangað sótt. Hinn seinni
kallast Úr dagbókum, og fjalla
þeir þættir einnig' um óbj'ggð-
ir. Jón Eyþórsson veðurfræð-
ingur hefur búið þá til prent-
unar, en ailar ritgerðir fyrri
meginkaflans hafa áður birzt
á prenti í dagbókarþáttunum
segir frá ferð í Heljargjá og
Botnaver, flugferð að Græna-
lóni og annarri að Hagavatni,
frá Skeiðarárhlaupinu 1945,
og loks eru kafiar úr minn-
isblöðum um Heklugos. í
fyrrihlutanum eru ýtarlegar
frásagnir og lýsingar ,af Arn-
arvatnsheiði, Kili og Eyvindar-
staðaheiði; þá er sagt frá ferð
í Vonarskarð, lör.g ferðasaga
frá Brúaröræfum, lýsing á
Fjallabaksvegi nyrðri, tvær
litlar greinar: Leiðin upp í
Botnaver og Umgengni ferða-
manna — og loks væn ritgerð
um Borgarfjarðarhérað, land-
fræðilegt yfirlit og jarðfræði-
leg sköpunarsaga.
Bókin er að meginefni landa-
Nú hefur komið í ljós að til-
finnanlegur skortur er á svör-
um af Suðvesturlandi, t.d. úr
verstöðvunum hér í! kringum
Faxaflóa. Ef einhver lesandi
þáttarins vildi takTa að sér að
svara spurningalista um orð
í sambandi við veðurfar á
þessum slóðum, væri það
mjög vel þegið. Spurninga-
lista og leiðbeiningar um
hvernig svara beri, má fá hjá
mér eða Orðabók Háskólans.
ið veiðar 25 til 30 milur undan
ströndinni, en færa sig smám-
saman nær henni.
írskir sjómenn eru ákveðnir
í að hefja harða baráttu og
hafa farið þess á leit við rík-
isstjórnina að hún láti þeim í
té a.m.k. einn fallbyssubát til
að annast stöðuga gæzlu fisk-
veiðalandhelginnar.
Mér skilst að ekki sé úti-
lokað að brezkum fiskibátum
verði veittar einhverjar tilslak-
anir, i etaðinn fyrir gott starf
brezkra björgunarskipa við ír-
land.
Þá hef ég heyrt að írska
ríkisstjórnin hafi nú áhyggjur
sjómanna t.il vandlegrar yfir-
vegunar og muni gera ráðstaf-
anir til að veita þeim vemd“.
fræði og jarðfræði. Ritgerðirn-
ar eru samdar með það fyrir
augum, að lesandinn viti
síðan sem Ijósust deili á
stöðum og sköpun þeirra land-
svæða sem fjailað er um.
Pálmi gerði fyrstur manna
ýmsar þær vísindalegu athug-
anir, sem hér eru greindar; og
munu þær haía varanleg't gildi.
I annan tíma tekur hann okkur
við hönd sér, leiðir okkur um
öræfin, kennir okkur nöfn
fjallanna, bregður upp mynd-
um af hamförum náttúruafl-
anna, segir okkur af upptökum
fljótanna og vatnsmagni ánna.
En Pólmi er ekki aðeins fjölvis
landfræðingur og glöggskyggn
jarðfræðingur; hann er líka
skáid. Og þessvegna reynir
hann ævinlega að hafa fossa-
fegurð í lýsingum sínum, gæða
hljóð í landafræði sinni: skapa
Pálmi Hannesson
náttúruna lífi — ógn og yndi.
Hann er rithöfundur; og fyrir
þá sök verður ýtarleg leiðar-
lýsing á Fjallabaksvegi lifandi
ferðalag, persónuleg reynsla. í
ritgerðinni um Brúaröræfi seg-
ir hann á einum stað: „Héldum
við því hestunum til gangs og
nutum ferðarinnar. Nú var nótt
lægst, og blátt rökkur grúiði
yfir öræfunum eftir heitan dag.
En í austri yfir hulu liúmsins
lýsti tindur Snæfells líkt og
draumamynd, lýsti í annarleg-
um Ijóma við silkibláan h’m-
in, stráðan fáeinum stjörnum.
Hestarnir töltu, og blærinn iék
í fangi. Á slíkum stundum óska
menn ejnskis framar og fyllast
fögnuði yfir því að hafa fæðzt
á þessu landi“. Bókin flytur
mikla hlutlæga fræðslu; en
hún sýnir einnig margsinnis
inn í hugskot höfundarins —
hvoi't sem hann hrífst af yndi
náttúrunnar eða undrast ógn
hennar. En í ritmennsku hans
er það mest um vert að hann
snertir aldrei svo við nokkru
efrv, að lesandanum sé það
ekki kærara eftir en áður.
Pólmi Hannesson fóstrar les-
anda sinn við hugarhlýju.
í bókinni eru tuttugu myndir
úr öræfaferðum höfundarins,
svo og nokkrar teikningar til
skýringar texta. Hún er einnig
að öðru leyti vel úr garði
gerð og útgáfunni til sóma.
Þetta er að heita Menningar-
sjóður og vera það.
B. B.
Sjómenn á IrSandi kref jasf
stærri fiskveiðiSandtieÍgi
Þolinmæði írskra sjómaima þrotin vegna
ágengni erlendra togara á grunnmiðum
„írskir fiskimenn eru nú hinir reiöustu vegna rán-
yrkju erlendra aðila á fiskimiðum sínum, og krefjast
þeir þess, að ríkisstjórnin fylgi fordæmi íslendinga og
stækki fiskveiðllandhelgina í a.m.k. 12 sjómílur — og
þeir hafa í hyggju að vísa málinu til þjóðþingsins, ef
ríkisstjómin aðhefst ekkert bráðlega."