Nýi tíminn - 17.12.1959, Qupperneq 7

Fimmtudagur 17. desember 1959 — NÝI TÍMINN — (7
spretta laukar
Þjóðsagnabók Ásgríms
Jónssonar hefur að geyma
bæði þjóðsögur úr þjóðsögum
Jóns Arnasonar og þjóð-
sagnamyndir þær sem Ás-
grímur vann að mikinn hluta
ævi sinnar. Enda þótt nokkr-
ar kyns’.óðir íslenzkar séu
aldar. upp við myndir hans er
langt frá því að við vitum
til fulls um hið mikla verk
hans á þessu sviði. Flest okk-
ar rnun nátttröllið á glugga
hafa hrifið í bernsku og æsku,
opnað okkur þann heim sem
enginn liafði tíma til að segja
okkur frá, gefið okkur í skyn
það sem vakti forvitni okk-
ar og við fcngum einhvern
til að segja okkur á hlaup-
um. Þá höfðum við ekki hug-
myrit um að þessi mynd hafi
ver’ið hugarburður málarans,
hún fylgdi þjóðsögunni.
Svo líða mörg ár og þá
ikemur þessi bók alltíeinu
hingað, fu'lsköpuð úr höfði
'Seifs, þjóðsagnabók Ásgríms;
seiðmögnuð ævintýraveröld,
þar ga’.a gaukar, þar spretta
laukar, og þar fer hrútur úr
reyfi sínu.
Þeim mun nú fara fækk-
andi sem lifðu það Island
sem kunni að segja sögur.
Flest munnleg geymd er þeg-
ar á bækur skráð og saman
komin í þjóðsögum Jóns
Ámasonar og víðar. Nú les-
•um við þessar sögur sem for-
feður okkar sögðu í einveru
sinni og fátækt, þær voru
fjársjóður fyrri alda og þeim
fékk mölur og ryð ekki
grandað og ekki fengu
.stjórnmá'apekúlantar fe’lt
gengi þeirra. Það er sú ver-
öld íslenzk sem við helzt
hefðum kosið yrði varanleg.
Skáldskapur baðstorunnar og
, skammdegisnæturinnar er
lika skóli í nærgætni og sið-
prýði: þú skalt umgangast
■ailt í náttúrunnar ríki með
kurteisi og varúð, þú veizt
aldrei livort hér er fleira en
þú sérð. Gerðu ekki köll og
’hróp hjá klettum. Gerðu ekki
gys að athöfnum eins né
neins. Þjóðlíf'ð er gegnsýrt
þessum skáldskap, hvert
mannsbarn getur umskapað
hann að vi’G.
Ásgrímur Jónsson skynjar
þessar sögur í vitund sinni
og er berg af þeirra bergi.
Það má hlusta eftir myndum
hans. Á þessa bók eru þær
ýmist l'taðar eða einvörðungu
teiknaðar, en hvar sem flett
-er, hvílir hinn óraunverulegi
blær yfir. Þó er raunveru-
leiki sagnanna í hugum ís-
lendinga a’.gjör. Allsstaðar
má heyra kliða uppsprettur
huga. málarans, en það sem
hann laðar einkum fram er
hrika’.eiki sagnanna og mót-
sagnir þeirra, hið ljúfa og
svo hið tröllslega. Stærðar-
hlutföllin eru rofin á hinn
miskunnarla”sasta hátt, litir
eru notaðir tií þess að magna
lrna óraunveru'egu úð. Samt
þekkjum við þarna fólk lands
okkar, veðurbarða karla og
kerlingar og íslenzkt lands-
lag, hvergi getur sagan hafa
gerzt nema hér.
Þær geta verið kímnar, Lít-
ilil, Tríti'l og fuglarnir, trölls-
legar eða ljúfar, en umfram
allt hafa þær alltaf það til
brunns að bera, sem heitir
drama, þar er stígandi, ris
og eitthvað ógnvæn’.egt í
vændum. Hin hvítþvegna heil-
aga stríðsásjóna álfanna í
„Tungustapa", háspenntur
litasynfónn Djáknans frá
Myrká, þær myndir eru í
fyllsta máta dramatískar, er
hægt að kalla það annað en
drama.
Það er skammt frá hinnl
munnlegu frásögn til þessara
mynda. Þarna er þióðsagan
marglit og f'eyg, i sínum
margbreytii’eik og stórum
dráttum. Alltaf verður hún
til fyrir þekkingu málarans á
náttúrufj'r'rbærum, form
tröllanna stækkuð og af-
skræmd, Lítill og Trítill gerð-
ir klaufalegir einfe’idningar,
stúlkumyndir alltaf Ijúf og
hvít, álfarnir ofstækisfullir af
því gert hefur verið á hluta
þe'rra, hin óhugnanlega kyrrð
sem hvílir yfir málverkinu af
skessunni á ste’nnökkvanum
cr elcki kvrrð lognsins, fylgir
hvorki lífi dagsins né nætur-
innar. Þú óttast þá kyrrð.
Sannarlega má hlusta eftir
þessum myndum.
í fábrotnum húsakynnum
mun meistari Ásgrímur hafa
kunnað bezt við sig. Þar tef-
ur ekkert fyrir sköpunar-
starfinu. Hann hafði ekki
nrkið umleikis þar sem hann
vann hverju sinni, þeim mun
víðar flaug hugurinn. Það
sem einkum átti hug hans
a’.’an er sögnin um nátttröll-
ið, skessan á ste’nnökkvanum
og kunnugir segja að Mjað-
veig Mánadóttir sé það ævin-
týrið sem hann hafi mest
glímt við. Hann l'nnir ekki að
má’a sumar þessarra mynda
allt sitt líf.
Sjálfur valdi hann mynd-
irnar til útgáfu. Þær eru nú
saman komnar á eina bók.
Þó er mildu meira til. Mér
er spurn, eigum við mörg
„ Varð mikill án þess að
Frumsamdar ævisögur er-
lendra manna eru fremur fá-
séðar á íslenzku og þ&ð er því
ástæða til að fagna því, að
Thorolf Smith hefur ráðizt í
að semja nærri tuttugu arka
bók um eitt af hinum sönnu
miki'mennum 19. aldar, Abra-
ham Lincoin Bandaríkja.or-
seta. Thorolf Sm'th hefur í
nærri tvo áratugi kynnt sér
ævi þessa manns og sögu
Bamdaríkjanna um daga
hans, enda má sjá það á bók-
inni, að liann hefur ekki
hlaupið í að skrifa hana á
einhverju hundavaði, hann
hefur aflað sér víða he:m-
ilda um söguhetju sína, kann-
að þær og metið af mikilli
aðgát og tekizt að skrica heil-
steypta og fágaða bók um
þennan fágæta Ameríku-
mann.
Thorolf Smith katlar Abra-
ham Lincoln amerískastan
Bandaríkjacorseta, og er það
mála sannast. Hann var son-
ur h’rs fátæka ameríska
frumbýlis, borinn í heiminn í
bjálkakofg og þaðan lá braut
hans í Hvíta húsið í Washing-
ton. Þetta er blátt áfram hin
k’.assíska bandaríska mann-
hugsjón k’ædd holdi og blóði:
lágstéttarmaður'nn sem hefst
til æðstu virðinga fyrir eigið
afl og atgjörvi, heiðarleikinn
sem hlýtur laun og umbun í
þessum heimi, Þess vegna
varð Abraham Lincoln mesta
þjóðsagnapersóna Bandaríkja-
Abraham Lincoln
sögu og þjóðsagan tók þegar
að spinna þráð sinn um hann
að honum lifandi. Gagnrýni
sagnfræðinnar hefur síður en
svo smækkað þjóðsagnaper-
sónuna, tímans tönn hefur
ekki nagað neitt af stærð
hans. Karl Marx var ekki
vanur að lofa menn til
meiðsla, en um Lincoln sagði
hann, að „hann væri einn af
þeim sjaldgæfu mönnum sem
tekst að verða mikili’ án þess
að hætta að vera góður, og
slíkt var látleysi þessa mikla
og góða manns, að heimurinn
vissi ekki að hann var hetja
fyrr en hann var fallinn písl-
arvottur". Bandaríska þjóðin
hefur tekið Abraham Linco’.n
í tölu heilagra manna, og
meðal stjórnmálamanna sög-
unnar, þessarar göróttu stétt-
Trölla-láfi. Ein af myndiuium í Þjóðsagnabók Ásgríms
ævintýri svo skemmtilega á
bækur færð.
Einar Ól. Sveinsson, sem
er mestur þjóðsagnafræð'ng-
ur á íslandi og þótt víðar
væri leitað, hefur ritað lang-
an og merkilegan formála,
gefur hann okkur nýja inn-
sýn í þjóðsögurnar og bregð-
ur birtu á margt er hann
tekur til meðferðar myndir
Ásgríms og viðhorf hans. Svo
er hann eft’rtektasamur um
ýmislegt varðandi myndlist-
ina að furðu má gegna. Þó
skýst honum á einum stað
(öllum getur skotizt) en
þar eð það er ekki varð-
ardi þessar myndir Ásgríms
ætla ég ekki að orðlengja
það.
Um prentun á myndunum
er það að segja, þær eru
prentaðar á íslandi og er ár-
angurinn ótrúlega góður. Við
samanburð á frummyndunum
hef ég orðið vör við lítils
háttar Jitamismun, einkum á
kápumyndinni. Sama mynd,
Djákninn á Myrká, er inní
bókinni og er hún þar miklu
réttari í litunum en kápu-
myndin. Á frummynd Ás-
gríms er djákninn og hestur
hans skuggamyndir, draugur
og draugahestur, á kápu-
myndinni er hesturinn of
rauður, sömuleiðis svunta
Garúnar. Getur það stafað af
gljáa kápunnar. Gljái er a'lt-
af leið’nlegur. Ég hefði kosið
að bókin væri prentuð á
pappír sem ,ekki gljáir. Hins-
vegar hefur svo mjög verið
vandað til myndanna að sliks
eru fá dæmi, (myndamót eru
gerð í Prentmótum h.f.
Bókin sett og prentuð í
Oc’da.) Mér er sagt að E'rík-
ur Smith hafi séð um lita-
vinnuna. Mér finnst rétt að
það vitnist. Þessar myndir
verða ekki prentaðar nema
með natni og það hefur ver-
ið gert að þessu sinni.
Drífa Viðar
hætta að vera góður“
ar, mun hann án efa hafa
komizt næst þeim sess, sem
dýrlingum einum er skipaður.
Abraham Lincoln var vinur
manns og málleysingja, en
sögu’.eg örlög þjóðar hans
fólu honum að bera ábyrgð
á og berjast til þrautar í
einni mannskæðustu borgara-
styrjöld sem um getur: þræla-
•stríði Bandaríkjanna 1861—
1865. Menn hafa kennt þessa
styrjöld við þræla fyrir þá
sök, að einn meginárangur
hennar var afnám þrælahalds
í Bandaríkjunum. Tvö þjóð-
fé’ög, tvennir þjóðfélagshætt-
ir tólcust hér á: rísandi iðn-
aðarve’di norðurríkjanna,
byggt iðjuhöldum, samnings-
frjálsum verkamönnum og
sjálfseignarbændum, og hrörn-
andi gósseigendave’.di suður-
ríkjanna, er hafði þeldökka
þræla að vinnulýð. Svo mót-
hverf í efnahag og féi’.ags-
háttum voru þessi þjóðfélög
orðin, að suðurríkin 11 sögðu
sig úr lögum við norðurríkin
og stofnuðu sérstakt sam-
band og rufu ríkisheildina.
En þegar lögin voru rofin
raufst einnig friðurinn. Til
þess að afstýra því að eining
ríkjasambands’ns rofnaði tók
Abraham Lincoln við hólm-
gönguáskorun suðurríkjanna
og barðist til þrautar unz
þjóðfé’agsskipu'ag þræla-
haldsins hrundi í rústir og
grundvöllur var lagður að
þróun hins bandaríska borg-
aralega lýðræðis. Þá og ekkí
fyrr gátu Bandaríkin hafizt
til þess vegs, sem þeim var
síðar markaður í sögunni.
Bandaríski sagnfræðingurinn
Charles Beard hefur lagt
þessa borgarastyrjöld að
jöfnu við þjóðcélagslegar bylt-
ingar Englands og Frakk-
lands á 17. og 18. öld.
Abraham Linco’.n varð le:ð-
togi þessarar bandarísku
byltingar og gerði hvort-
tveggja að berast með
straumi hennar og marka rás
hennar. Óhætt er að fullyrða
að sjaldan hefur meiri mann-
vinur orðið að stjórna jafn
mannfrekri borgarastyrjöld,
enda reyndi hún á innviðu
sálar hans, svo sem Thorolf
Smitli lýsir mjög vel í bók
sinni. Ævisaga forsetans
verður á styrjaldarárunum
sams’ung'n sögu Bandaríkj-
anna, og því er mikill hluti
bókarinnar helgaður sögu
styrjaldarinnar og þeim
mönnum, sem þar bar mest á
bæði í norður* og suðurríkj-
unum. I hinni almennu sögu
Bariiaríkjanna þýkir mér það
á skorta, að höfundur minn-
ist varla á innanlandsmála-
þróun Bandaríkjanna á lstyrj->
a’darárunum, getur til dæmis
ekki um h:n merkilegu ból-
festulög frá 1862, í annan
stað tel ég að hann hefði átt
að gera nánari grein fyrir
þróun stjórnmálaflokkanna í
Framhald á 11. síðu.