Nýi tíminn - 02.06.1960, Blaðsíða 2

2) — NÝI TÍMINN — Fbnmtudagur 2. júní 1960
105. páttur — 31. maí 1960
ÍSLENZK TUNGA
Böðvarsson.
ELGUR
Ritstjóri: Árni
ORÐAB
Birgir Stefánsson, Bjargi, Nes-
kaupstað. skrifaði mér snemma
i vetur og segir þar m.a.: „Ég
minnist þess að í íslenzkuþætti
í útvarpinu sl. vetur. var talað
um sögnina að mimpra eða
mimra, sem er skyld mimre í
dönsku og þýðir að kumra eða
japla. eftir því sem Halldór
Halldórsson segir í stafsetn-
ingarorðabók sinni. Þessar
sagnir hefi ég aldrei heyrt hér
eystra í talmáli, en þær minntu
mig á aðra sögn sem ég hef
oft heyrt og er töluvert notuð.
Það er sögnin að mingra . . .
Hún er notuð í sömu merkingu
og' mjatla, kjótla, og það er
talað um að „mingra einhverju
ofan í sig“, ef menn borða með
semingi. Þetta er mjög algengt
hér um slóðir, einkum í Reyð-
arfirði, en þar er ég alinn upp.
Mér þætti vænt um, ef þú gæt-„
ir sinnt þessu einhvern tíma og
talað um þessar þrjár sagnir:
mingra, mjatla og kjótla
(kvotla), en uppruna þeirra
veit ég ekki, Ef til vill er sögn-
in að mingra ekki íslenzk að
uppruna, heldur erlent töku-
orð?“
Sögnin að mingra er í orða-
bók Sigfúsar og er þar þýdd
með „léka dálítið“ eða ,,mjaka“:
mingra sér að einhverju. Þar er
hins vegar ekki orðasambandið
að mingra einhverju ofan í sig,
,sem Birgir talar um. Hún kem-
u.r ekki íyrir í orðabókum um
fornt ritmál íslenzkt, en Orða-
bók, Háskólans hefur tvö dæmi
frá Stefáni Ólafssyni (17. öld),
og virðist merkingin þar vera
sú sama og nú tíðkast. Enn-
fremur kemur hún f.vrir hjá
Guðmundi Bergþórssyni. Ekki
get ég í fljótu bragði fundið út-
lent orð sem hún gæti verið
dregin af, enda sé ég ekki á-
stæðu til að ætla að hún sé út-
lend að uppruna.
Sögnin að mjatla er í orðabók
Sigíúsar og hefur þar nokkr-
ar merkingar, sem eru hver
annarri skyldar: 1) skera bita
af, bita niður. í þessari merk-
ingu er hún noiuð með þol-
falli: mjatla eitthvað, og einn-
' ig er hún til í miðmynd: það er
'farið að mjatlast á brauðið mitt
= það er tekið að minnka. 2)
flytja eitthvað hægt úr stað,
og er um það tekið dæmið: Ég
heid ég geri ekki annað en
mjatla því út eftir. Þar er þessi
notkun merkt Vestfjörðum. —
3) japia skærum. það er hreyfa
þau eins og verið sé að kiippa,
en hafa þó ekkert á milli arm-
anna. Þessi notkun er tilgreind
austan úr Breiðdal.
Orðið er ekki til í fornu rit-
máli og elztu dæmi í Orðabók
Háskólans eru frá 18. öld. Þar
er sögnin að mjata í samband-
inu að mjata einhverju til =
jþoka tii. Heimildarmaður er
Vopnfirðingurinn og skáldið
iÞorsteinn Valdimarsson, en ekki
er þessi mynd orðsins i orðabók
.Sigfúsar.
í orðsifjabók sinni teiur próf.
Alexander Jóhannesson að
Æögnin að mjatla sé skyld að
meta, etnnlg metnaður og hvor-
ugkynsorðin mát í merkingunni
mál, mælir, hóf, sbr. mátulegur
= hæfilegur.
Sagnirnar að kjótla og kvotla
virðast merkja hið sama hjá
Birgi, eftir orðalaginu á bréíi
hans að dæma. Ég er þó ekki
viss um að svo sé alls staðar
eða hjá öllum þeim sem nota
þessi orð. Þær eru báðar í orða-
bók Sigfúsar, en kjótla er þar
þýdd með „smáflytja, flytja í
smáskömmtum, kjótla við að
ausa með litlu íláti, bolla t.d.,
úr stó.ru íláti eins og tunnu“. En
kvotla eitthvað (eða einhverju)
og kvotla við eitthvað er þar
þýtt með hanga við eitthvert
verk, vera latur og hirðulaus
við verk.
Ég' þekki sögnina að kjótla
úr daglegu máli sunnanlands í
sömu merkingu og tilgreind er
hjá Sigfúsi. En kvotla þekki ég
ekki úr daglegu tali. Á það er
þó rétt að benda að ekki af-
sannar það tilvist einhvers á-
kveðins orðs í eiahverju hér-
aði, þó að maður úr héraðinu
hafi aldrei heyrt það og vilji,
helzt fullyrða að það sé aldrei
notað þar. Um það mætti segja
ýmsar skemmtilegar sögur. —
Hins vegar þekki, ég myndina
að kvotla einhverju í sömu
merkingu og kjótla. Sigfús
Blöndal tilgreinir í orðabÓK
sinni, sögnina að hvotla = gera
eða gefa eitthvað í smáum
skömmtum og tekur dæmi um
hana úr leikjitinu Útsvarið eft-
ir Þorstein Eg'ilsson kaupmann
í Hafnarfirði, en hann var son-
ur Sveinbjarnar Egilssonar og
uppalinn í Reykjavík. Ekki held
ég sé efamál að samruglingur
hefur orðið milli þessara orða,
t.d. eftir að vá í fornu máli
varð vo, en sögnin að hvotla
eða kvotla hefði átt að vera
með vá að. fornu.
Ekki treysti ég mér til að
leysa úr því hver er uppruni
þessara orða né rekja merk-
ingarbreytingar þeirra eða
gagnkvæm áhrif, og hverfum
við þar með frá bréfi Birgis.
Stefán Sigurðsson kennari
hefur kennt mér sögniná að
liesírísa um nautgripi, þegar
þeir rísa upp eins og hestar,
það er fyrst á framfæturna, en
eins og allir gamlir fjósamenn
vita, rísa kýr venjulega fyrst
upp á aíturfæturna, öfugt við
hross. Stefán hefur þetta orð
eftir ömmu sinni, sem var upp-
alin í Lóni í Austur-Skaíta-
fellssýslu, og segir að hún hafi
tekið svo til orða: „Það er kall-
að þær hestrísi, þegar þær rísa
svona upp“ Þessi mynd er ekki
í orðabók Sigfúsar, heldur sögn-
in að hestreisa í sambandinu
„hestreisa sig“, sem merkir hið
sama. Hins vegar hef ég heim-
ild um myndina að hestrísa
austur undan Eyjafjöllum.
Meðal þeirra orða sem af-
bakazt hafa dálítið undarlega
og án þess að ástæður til þess
séu ljósar, er hringormur. Flest-
ir kannast við hann í fiski, og
sú trú var lengi að ef menn
borðuðu hringorm, fengju þeir
útbrot á hendurnar sem köll-
uð voru hringormur. Ekki kann
ég læknisfræðileg skil á þess-
um húðsjúkdómi, en hann er
einnig kallaður reformur
manna á meðal, að því er ég
bezt veit. — Úr daglegu tali
sunnanlands þekki ég ekki orð-
myndina hringormur. heldur
hringurormur, og sama segja
fleiri sunnlendingar sem ég hef
spurt um það. Sumir þekkja
þó myndina hringormur, og
kann raunar að vera að hún sé
sums staðar einráð sunnan-
lands. Þó að myndin hringur-
ormur sé röng, væri gaman að
frétta hversu útbreidd hún
kann að vera og þá einnig
hvort hún er notuð í aukaföll-
um og t.d. talað um hringur-
orm.
Loks er að geta orðsins
trausti, sem Norðfirðingur hef-
ur skrifað mér um, en um bréf
hans hef ég getið áður. Skýring
hans á o.rðinu er „sporöskju-
lagaður kassi undir ýmislegl
dót, svo sem band, gjarnan út-
skorinn“. Þetta orð er ekki í
orðabók Sigfúsar, og ekki held-
ur i orðabókarsöfnum Háskói-
ans.
Um öll þessi orð sem rædd
hafa verið í orðabelg'num í dag,
væri fróðiegt að frétta, ef ein-
hverjir lesendur kannast við
þau, ekki sízt úr öðrum land-
svæðum en tilgreind eru hér
að ofan.
197.475 trjáplöntur gróður-
settar í Heiðmörk s.l. ár
Aðalfundur Skógræktarfélags Reykjavíkur var haldinn
4. maí sl. í Tjarnarkaffi uppi.
Aðalfundur Skógræktarfélags
Reykjavíkur var nýlega 'hald-
inn. Formaður stjórnarinnar,
Guðmundur Marteinsson, flutti
skýrslu um starfsemi félagsins
á árinu. Gat hann þess fyrst,
að lokið væri nú mikilli stækk-
un á húsi því, er félagið reisti
í Fossvogsstöðinni á árunum
1950—1951 fvrir starfsemi
sína þar. Var húsið orðið allt-
of lítið eftir að störfin jukust
í stöðinni, en nú er úr því bætt
með nýju byggingunni.
f vor eru liðin 10 ár frá því
Heiðmörk var vígð og verður
þess afmælis minnst með sam-
komu sunnudaginn. 26. júní í
Mörkinni. Alls hafa nú 52 fé-
lög fengið land til gróðursetn-
ingar í Heiðmörk og bættust
fjögur við á árinu. Stjórn fé-
lagsins hefur nú skipað sér-
staka Heiðmerkurnefnd, sem á
að vera stjórninni til ráðuneyt-
is um tilhögun skógræktar þar
og aðrar framkvæmdir. Eiga
sæti í nefndinni Hafliði Jóns-
son, Páll Hafstað og Einar Sæ-
mundsen auk formanns' félags-
ins.
Framkvæmdastjóri félagsins,
Einar E. Sæmundsen flutti
einnig skýrslu á fundinum. Úr
skógræktarstöðinni í Fossvógi
voru á árinu afhentar 258.565
plöntur, en niður voru settar
553.156 plöntur. I Heiðmörk
voru gróðursettar samtals 197.
475 plöntur. Var gróðursetn-
ingin unnin af sjálfboðaliðum
o g Vinnuskóla Reykjavíkur.
Voru gróðursettar 116 þús.
plöntur af Vinnuskólanum og
störfuðu stúlkur einvörðungu
að gróðursetningunni.
Gjaldkeri, Jón Helgason, las
upp reikninga félagsins og
sýndu þeir, að tekjuafgangur
hafði orðið rösk 125 þús. á ár-
inu. Eignir félagsins í árslok
námu hálfri milljón.
Kjörinn var einn maður í
stjórn og hlaut Lárus Bl. Guð-
mundsson kosningu.
Gre/3/3
Hýja fímann
Keilir var lá&iztn hrekjast í þrjá
sólarhringa stjórnlaus
Úfger&in lag&i bann viB aöstoð Gylfa
Vegna peningasjónarmiða útgerðarinnar var togarinn
Keilir látinn hrekjast stjórnlaus úti á reginhafi í þrjá
sólarhringa í síðustu viku.
Útgerðin lagði bann við því að
leitað væri aðstoðar togarans
Gylfa sem var nærstaddur þeg-
r Keilir bilaði- í þess stað var
skipið látið reka fyrir vindi og
straumi þangað til Brimnes,
annar togari frá útgerð Axels
Kristjánssonar, köm á vettvang
eftir rúma þrjá sólarhringa.
Því var engu skeytt þótt skip
og menn hefðu lent í háska ef
veður hefði spillzt, auk þess
sem hætta er af ís á þessum
slóðum.
Keilir lagði úr höfn á laug-
ardagskvöldið í fyrri viku, og
var ferðinni heitið á miðin við
Vestur-Grænland.
Á þriðjudagsmorgun bilaði
vélin eftir á fimmta hundrað
mílna siglingu. Skrúfan festist
og stýrið var nær óvirkt. Þeg-
ar þetta gerðist var Patreks-
fjarðartogarinn Gylfi nærstadd-
ur á heimleið af Nýfundna-
landsmiðum. Sneri Gylfi við,
og var talað um að hann
drægi Keili til hafnar, en af
því varð ekki. Útgerðin mælti
svo fyrir að beðið skyldi eftir
Brimnesi, sem var vestur á Ný-
fundnalandsmiðum.
Einsdæmi
Keilir var nú á reki þriðju-
daginn, miðvikudaginn,
fimmtudaginn og fram á há-
degi á föstudag. Þá fyrst, rúm-
um þrem sólarhringum eftir að
skipið varð stjórnlaust, kom
Brimnes:ð á vettvang. Dró það
Keili til Reykjavíkur og komu
skipin hingað á öðrurn tíman-
um í fyrrinótt.
Ástæðan til þess að hafnað
var aðstoð Gylfa og Keilir
látinn reka stjórnlaus þangað
til Brimnesið kom, var að út-
gerð skipanna viidi tryggja
sér björgunarlaunin. Var þar
teflt á tvær hættur, því skip-
ið var stjórnlaust úti á regin-
hafi þar sem allra veðra er
von og is tiltölulega skammt
undan- Ekki var heldur skeytt
um tap skipshafnarinnar af
töfinni, en hásetar höfðu að-
eins tryggingu, lauslega hund-
rað krónur á dag, eins og
endranær þegar ekki er verið
að veiðum.
Það vildi til að veður hélzt
gott allan tímann sem skipið
var þarna stjórnlaust og eitt
sér.
■. Eftir því sem ejómenn segja
er framkomá útgerðar Keilis
algert einsdæmi, þeir minnast
þess ekki að stjórnlaust skip
sé látið bíða að óþörfu á þess-
um slóðum dögum saman, eft-
ir hjálp við að komast til
lands, til þess eins að spara
útgerðinni björgunarlaun.
Keilir var tekinn í slipp til
viðgerðar þegar hann kom í
höifn. Ekki er vitað nákvæmlega
í hverju bilunin er fólgin.
FYamhald af 4. síðu
slóvakíu og sagði nokkuð frá
högum og starfi verklýðssam-
takanna í heimalandi sínu.
Lagði hann áherzlu á það að
verklýðssambönd hinna ýmsu
landa tengdust vináttuböndum,
þótt þau störfuðu við mismun-
andi aðstöður í þjóðfélaginu,
og árnaði íslenzkum alþýðu-
samtökum allra heilla. Var
máli hans mjög vel tekið á
ráðstefnunni.
KSI Eiefur valið
16 Noregsfara
KSÍ hefur valið eftirtalda
sextán menn til Noregsfararinn-
ar, en landsleikur í knattspyrnu
verður háður við Norðmenn í
Osló 9. júní: Helgi Daníelsson
ÍA, Hreiðar Ársælsson KR,
Sveinn Teitsson ÍA, Árni Njáls-
son Val, Garðar Árnason KR,
Rúnar Guðmannsson Fram, Örn
Steinsen KR, Þórólfur Beck KR,
Ingvar Elíasson ÍA, Þórður Jóns-
son ÍA, Gunnar Guðmannsson
KR, Heimir' Guðjónsson KR,
Hörður Felixson KR, Sveinn
Jónsson KR, Ellert Schram KR
og Bergsteinn Magnússon Val.
Ekki verður endanlega gengið
frá skipan landsliðsins úr þessu
seytján manna úrvali fyrr en
að loknum leik á mánudag.