Nýi tíminn - 02.11.1961, Blaðsíða 4

Sr. BJARNI ÞORSTEINSSON
Bjarni Þorsteinsson fæddist
aö Mel á Mýrum 14. okt. 1861.
Hann var elztur 13 systkina.
Ólst hann upp með foreldrum
sínum fram yfir fermingaraldur
eða þangað lil hann fór í
Latínuskólann haustið 1877.
Hann útskrifaðist úr Latínuskól-
anum 5. júlí 1883 með bezta
vitnisburði.
Meðan hann var í 'Latínu-
skólarium stundaði hann nóm
hjá Jónasi Ilelgasyni tónskáldi.
Einnig lærði hann að leika á
harmoníum hjá frú önnu, móð-
ur dr. Helga Péturss.
Veturna 1884—’85 og 1885—
’86 var Bjarni heimiliskennari
að Kornsá í Vatnsdal hjá Lár-
usi sýslumanni Blöndal. Þar
kynntist hann Sigríði dóttur
Lárusar, er síðar varð kona
hans.
Bjarni hóf nám í Prestaskól-
anum 1886 og lauk embættis-
prófi í guðfræði 24. ógúst 1888.
Hann var settur prestur ó
Hvanneyri 22. sept. 1888 og
starfaði þar allt til þess hann
fékk lausn frá prestskap 1. júní
árið 1935. Hafði hann þá verið
prestur í Siglufirði í 47 ár. Hann
fluttist til Reykjavíkur sama ár
og dó þar 2. ágúst 1938.
Þegar Biarni kom til Siglu-
fjarðar órið 1888 voru íbúar
þar 311 og árið 1900 var íbúa-
talan komin upp í 408. En upp
úr aldamótunum hófu Norð-
menn síldveiðar ó Siglufirði og
síldarsöltun árið 1904. Við það
breyttist allur hagur bæjarins
og útlit. Hann var ekki lengur
smáþorp heldur einn mikilvæg-
asti framleiðslustaður í land-
inu.
Bjarni gegndi mörgum og
mikilvægum trúnaðarstöðum á
Siglufirði. Hann var kosinn í
hreppsnefnd Siglufjarðar
nokkru eftir aldamótin og odd-
viti hennar frá 1911. Um þetta
starf hans farast Jóni Jóhann-
essyni svo orð í riti Sögufélags
Siglufjarðar:
,.Það mátti raunar með sanni
segja að allt fró 1911 og til
þess er hann lét af oddvita-
störfum væri hann sá maður-
inn. sem öllu réð í málefnum
sveitarinnar. Og hann réð
málum hennar vel. Það voru að
sjólfsögðu ekki æfinlega allir
á sömu skoðun og hann í öll-
um mál.um, og til voru menn,
sem fannst hann nokkuð ráð-
ríkur. en um dugnað hans,
framfarahug og um einlægan
vilia til hagsbóóta fyrir sveit-
arfélagið efaðist víst enginn“.
BylÉistííin í tónmenn<
iní?w Móðarinnar á
19. öldinKi.
Á fyrri hluta aldarinnar hefst
endurreisn í bókmenntum þjóð-
arinnar. Skáld og rithöfundar
aðhæfa hinn forna bókmennta-
arf nýjum formum ljóða og
sagna, sem sótt voru til er-
lendrar hámenningar.
Um miðja öidina hefst einnig
mikil umbylting í söngmálum
landsmanna. En þar er ekki um
að ræða endurreisn sem byggð
er á fornum arfi, eins og í
bókmenntunum okkar, eða
eins og þá gerðist með mörgum
þjóðum er hófu að byggja upp
þjóðlega tónlist á grundvelli
þjóðlaga sinna. Slík var ekki
umbyltingin í söngmálum fs-
lendinga um miðja nítjándu
öld, heldur voru þau sönglög
sem þjóðin hafði sungið um
aldir, kannske sum allt frá
upphafi vega, lögð undir græna
torfu með þeirri kynslóð sem
var að hverfa við aldamótin
síðustu og í þeirra stað innflutt
sönglög, aðallega dönsk síðróm-
antík. í söngmálum þjóðarinn-
ar slitnaði þannig þráðurinn
undir lok aldarinnar. Það var
engin brú milli rímnalaganna
okkar og dönsku dægurlaganna
sem hingað bárust — milli
„gömlu laganna" (sem Bjarni
nefnir svo) afkomenda grall-
arasöngsins og rómantísku
dönsku sálmalaganna — milli
hinna miúku dansk-þýzku söng-
laga í dúr og moll og hinna ís-
lenzku, lydisku tvísöngslaga,
sem voru jafngömul eddu-
kvæðum og höfðu lifað með
þjóðinni alla tíð lítið breytt,
smíðuð 'af hinum skýra hljómi
fimmtarinnar.
Það voru líka fáir menntað-
ir íslendingar um aldamótin,
•sem skildu, hve dýran arf þjóð-
in átti, þar sem þjóðlög hennar
voru. Alþýðan var að mestu
ein um að kveða sfn rímnalög.
Þeir fáu sem höfðu aflað sér
tónmenntunar höfðu farið til
náms til Danmerkur og komu
flestir þaðan fullir yfirlætis og
fyrirlitningar í garð íslenzkra
þjóðlaga. Þeir hafa eflaust unn-
ið störf sín í góðri trú en af
djúpum skilningsskorti. Þess-
vegna er ekki rétt að áfellast
þá. En íslenzk tónménning á
Bjarna Þorsteinssyni mikið að
þakka, framsýni hans, ósér-
plægni og elju við að biarea
frá glötun bví sem biargað varð,
oft á síðustu stundu.
Bksra Þoisteinssonar
Það var komið vel á veg með
að sannfæra þjóðina um, að
þjóðlög hennar tilheyrðu að-
eins hinni myrku fortíð og
væri vart siðuðu fólki samboðið
að syngja þau. Þessu verður
bezt lýst með nokkrum tilvitn-
unum í ritgerðir Bjarna Þor-
steinssonar:
Um tvísöngslögin segir hann:
„Hinn nýi söngur breiðist óð-
um út um landið, bæði andleg
íög og verzleg, bæði eftir út-
lend tónskáld og innlend; en
tvísöngiirinn er óðummð hverfa;
hann er svo ólíkur hinum nýja
söng. í öllu sínu eðli, og hann
á svo marga andstæðinga með-
al hinna yngri söngmanna, aö
ekki er að búast við öðru en
að hans dagar séu þá og þegar
taldir. En illa þekki ég þá fast-
heldni vora við hið gamla, ef
ekki eimir eftir af tvísöngnum
um nokkra áratugi enn. eink-
um í Húnavatnssýslu, þar sem
hann hefur lifað beztu lífi nú
um meira en hálfa öld. Og
einu geta vinir tvísöngsins glatt
sig yfir í þessu efni, sem er
það, að tvísöngurinn hverfur
án þcss að aflagast.
Eldra fólkið kann hann rétt-
an og hreinan, og með því
deyr hann út; en unga kyn-
slóðin lærir hann ekki, hvorki
réttan né rangan. Þegar tví-
söngurinn hverfur og deyr út
á íslandi þá hverfa þarmeð síð-
ustu leifar í álfu vorri af
þessum merkilega fornaldar-
söng, sem fyrir nærfellt 1000
árum gladdi hjörtu svo margra
í mörgum löndum, meðan ekk-
ert þekktist betra, og sem um
mörg hundruð ára hefur verið
svo gott sem hin eina sönglega
nautn vor íslendinga, að und-
anteknum hinum einraddaða
söng. En tvísöngslög þau sem
mér hefur heppnazt að ná í og
koma í safn þetta, og varðveita
þannig frá glötun og gleymsku,
sem þeim annars var bráðlega
búin, þau munu standa fram-
arlega í röðinni meðal hins
forna og þjóðlega, sem safnað
er og safnað hefur verið hjá
oss, þau munu standa þar sem
mjög merkilegar bókmenntaleg-
ar minjar frá löngu horfnum
öldum.“
Bjarni sýnir með nokkrum
tilvitnunum hvernig valdamenn
kirkjunnar höfðu öld fram af
öld barizt gegn rímum og kveð-
skap. Þannig segir í formála
Guðbrands biskups Þorláksson-
ar fyrir sálmabók hans 1589, að
þetta sé „hér hjá alþýðufólki
elskað og iðkað, Guði og hans
englum til styggðar en djöflin-
um og hans árum til gleðskap-
ar og þjónustu;" í formálanum
fyrir kvæðabók sr. Ólafs á
Söndum telur séra Hjalti Þor-
steinsson „óskandi að til kaldra
kola brenndar væru allar fá-
fengilegar, fíflslegar og hneyksl-
anlegar rímur, sem fylla ætla
landið“ — En rímnakveðskap-
urinn var óbugandi meðan hann
var einn sterkasti þátturinn í
andlegu lífi þjóðarinnar. En
undir lok nítjándu aldar
er þetta að breytast. Bjarni
birtir þessa tilvitnun í Ólaf
Davíðsson:
„Rímurnar hafa sjálfsagt lif-
að sitt fegursta, enda hafa þær
ekkert að gera framar í íslenzk-
um bókmenntum; það er kom-
ið annað betra í staðinn fyrir
þær. En þær voru einusinni
mergurinn í kveðskap íslendinga
og hljóta því ávallt að vera
mjög merkilegur þ‘á'ttú’ýl,í bók-
menntasögu vorri“. Og hann
(Bjarni) bætir við: „Og það sem
sagt er um rímurnar má einnig
að mörgu leyti segja um
rímnalögin: Þau eru á förum
og mega fram úr þessu teljast
með andlegum fornminjum vor-
um. Þessvegna hefur mér virzt
vera brýn þörf á því, að safn
mitt af íslenzkum þjóðlögum
hefði einnig inni að halda svo
rækilegt sýnishorn sem unnt
væri af hinum þjóðlegustu
allra íslenzkra þjóðlaga, rímna-
lögunur*“.
Bjarni Þorsteinsson var einn-
mikilhæfasti brautryðjandi
kirkjusöngs í landinu og mörg
af verkum hans munu enn
standa lengi sem verðugur
minnisvarði um fjölbreytta
hæfileilca hans og gáfur. — En
Þjóðlagasafnið hefur þá sér-
stöðu meðal verka hans að það
fyrnist ekki. Gildi þess mun
vaxa eftir því sem árin fjölga.
Það er þetta safn sem á sviði
tónmenningar bjargar þjóð
vorri frá því slysi sem er öðr-
um hörmungum sárara, því —
að selja menningararf sinn fyr-
ir fánýtt glys.
Þjóðfélagið — tónlistarsköpun
hinna nafnlausu kynslóða — er
sama eðlis og þjóðsagan. Það
er sá brunnur sem listamenn
þjóðanna ausa af kynslóð fram
af kynslóð, old af öld. Þjóðleg
tónlist er óhugsandi án þjóð-
lagsins.
Það var hamingja íslenzkrar
tónlistar að Siglufjarðarklerkur-
inn bjargaði á síðustu stundu
miklu af þjóðlögum okkar frá
glötun. Þessvegna mun á ó-
komnum öldum verða bjart um
nafn sr. Bjarna Þorsteinssonar.
S.D.K.
Ein af mörgum eftirminni-
legum myndum, sem H.K.L.
hefur dregið upp fyrir okkur,
er af því, þegar skáldið og
barnakennarinn Ólafur Kárason
kemur til klerksins í Bervík og
rekui’ honum raunir sínar.
Hreppsyfirvöldin höfðu neitað
um mó til að hita skólann og
hótað honum burtrekstri, og
hvergi hélt hann að vera mundi
jafn erfitt að vera skáld og
manneskja og í þessu aískekkta
byggðarlagi. Þá er það, sem
presturinn minnir hann á Korp-
inskinnu, sem var sair.an sett
og forvöruð á þessari hafnlausu
strönd, ein mest bók, sem ritin
hefur verið á Norðurlöndum.
Og presturinn tók upp sín eig-
in rit, ættartölur, sagnfræði og
málvísindi til sönnunar því að
hér mætti takast að vera skáld
og lærður maður, þótt ekki
væri hægt að vera manneskja.
Og skáldinu gleymdust allar
sínar raunir því að hann „sá
þennan stað í ljósi Korpin-
skinnu, umleikinn óviðjafnan-
legri fegurð, bókmentum sem
munu lifa meðan heimurinn
stendur."
Varla geri ég ráð fyrir, að
Siglufjörður eða sr. Bjarni Þor-
steinsson sóknaiprestur þar,
hafi verið í huga skáldsins, er
hann dró upp þessar myndir.
En því kemur mér þessi sögu-
kafli í hug, er ég minnist 100
ára afmælis sr. Bjarna, að hann
var einhver glæsilegasti fulltrúi
þeirra manna, sem skópu og
varðveittu íslenzka þjóðmenn-
ingu, meðan það var erfitt að
„vera manneskja" á íslandi.
Séra Bjarni vígðist til Siglu-
fjarðar 1888 og gegndi prests-
starfi þar í næstum hálfa öld,
eða alla sina prestskapartíð.
Eflaust hefði honum orðið auð-
Framhald á 9. síðu.
Séra Bjarni Þorsteinsson.
4) — NÝI TÍMINN — Fimmtudagur 2. nóvember 1961