Litli Bergþór - 20.06.1995, Blaðsíða 16
Biskupstungnaafréttur frh.
Afréttargirðing er í mörkum að sunnan, Sandá að
norðan og fljótin, Árbrandsá og Hvítá til hliða. Fyrir
innan Sandá tekur svo við Framafréttur og er Hvítá
á austur- og norðumörkum hans allt að Hvítárvatni.
Sandvatn, Farið og Langjökull eru á vesturmörkum.
Fyrir innan Á er afrétturinn norðan Hvítár og
Hvítárvatns nefndur. Jökulfall eða Jökulkvísl er á
austurmörkum en Langjökull að vestan. Að norðan
eru mörk, línur sem dregnar eru milli nokkurra
hæstu punkta á vatnaskilum. Raunar eru ekki
nema ellefu og hálft ár að dómsátt um þessi mörk
var birt á aukadómþingi á Hveravöllum. Var hún
árangur 4 ára samninga milli hreppsnefndar
Biskupstungnahrepps annar vegar og sveitastjórna
þeirra hreppa sem upprekstrarrétt eiga á
Auðkúluheiði hins vegar.
í tengslum við þessa samninga tók Magnús
Már Lárusson, prófessor, saman gögn varðandi
afréttarmörkin, og er nokkur vitneskja sótt í þau hér.
Einnig er leitað fanga í kandídatsritgerð Hreins
Erlendssonar frá Dalsmynni í sagnfræði frá síðasta
ári, "Um landsins rýrnun og betrun."
Nú verður gerð grein fyrir eignarhaldi á
einstökum hlutum afréttarins og hvernig það er til
komið. Það er á fjóra mismunandi vegu. Allt til
miðrar síðustu aldar áttu kirkjurnar fjórar í
Tungunum afréttinn „fyrir innan Vötn“, eins og þetta
svæði var kallað þá. Ekki er vitað um hvernig
kirkjurnar eignuðust þetta land né heldur hvaða not
þær hafa haft af því. í Jarðabókinni 1709 er raunar
tekið fram að ekki sé vitað til að afréttartollur hafi
verið greiddur fyrir það, enda hafði það ekki verið
notað til upprekstrar í langan tíma. Þegar kemur
fram undir miðja 19. öld fer fé hér í sveit mjög
fjölgandi, það nærri þrefaldastt. d. (úr3881 í 10815
kindur) frá 1828 til 1842. Þá þykir mikil þörf á að
fara að nýta afréttinn fyrir innan Hvítá til
sauðfjárbeitar. Að ráði verður að
Biskupstungnahreppur kaupir hann af kirkjunum á
80 ríkisbankadali, og fær hreppurinn heimild danska
Innanríksráðuneytisins til taka þessa peninga úr
fátækrasjóði hreppsins. Gengið var frá þessum
kaupum 25. apríl 1851. Tveim og hálfu ári áður
hafði verið gengið frá samningi við Hrunamenn að
þeir afsöluðu sér upprekstrarrétti á þetta land en
hefðu ásamt Tungnamönnum rétt til róta-, grasa-,
kola-, fugla- og fjaðratekju. Ekki er kunnugt að
þessi samningur hafi verið úr gildi numinn, og virðist
því Hrunamönnum enn heimilt að grafa rætur, tína
fjallagrös, gera til kola, veiða fugla og tína fjaðrir á
afréttinum fyrir innan Hvítá. Húnvetningar gerðu
hins vegar áfram tilkall til eignarhalds á þessu landi
og eru jafnvel þinglesin mörk Auðkúluheiðar allt
suður að Hvítá, en sú gjörð reyndist ekki hafa
lagalegan grunn.
Um eignarhald á miðhluta afréttarins, milli
Hvítárvatns og Sandár, eru ekki kunnar neinar
heimildir. Alltaf virðist hafa verið litið á þetta land
sem afrétt Biskupstungnamanna. Tvær kirkjur eiga
þar skógarhögg en ekki annan rétt að því er virðist.
Landið virðist því hafa verið talið eign, eða a. m. k.
undir yfirráðum, hreppsins.
Sunnan Sandár er austurhluti svæðisins
Tunguheiði, og hefur hún verið dæmd lögleg eign
Bræðratungukirkju, hvað svo sem í því felst
varðandi ráðstöfun eða umráðarétt.
Vesturhlutinn, Hólahagar, er land
bújarðarinnar Hóla, sem var í byggð til 1957, en árið
eftir keypti Biskupstungnahreppur það og lagði undir
afrétt.
Nýting.
Ætla má að strax þegar ísland var orðið
fullbyggt hafi verið farið að huga að því að nota
hálendið til beitar fyrir búfénað og einnig önnur
gæði, sem venjulega eru kölluð hlunnindi.
Líklegt er að fyrst hafi verið haft í seli á
afréttinum. Einu heimildirnar um þetta erTungusel,
sem er við Hvítá 2 -3 km innan við Gullfoss. Þar var
raunar búið eitthvað eftir að selstaða hafði lags af
og sagt er að síðast hafi búið þar á 17. öld
Þorsteinn nokkur frá Tungufelli, sem varð að
leggjast út vegna þess að hann móðgaði höfðingja.
Sagt er að bústofn hans hafi aðeins verið 12 kindur,
og má raunar sjá þess merki í tóftarbrotum þarna að
fjárhússtóft hafi verið stytt og þá rúmað þessa tylft
kinda. Raunar er sagt að til hafi verið annað
Tungusel inn undir Bláfelli, kallað Gamla-Sel.
Elstu minjar um búsetu á afréttinum mun hins
vegar að finna innan við Hvítá. Glöggar
mannvistarleifar eru austan við sæluhús
Ferðafélags íslands við Tjarná. Þar sjást tóftir af
bæ, svipuðum þeim er tíðkuðust á miðöldum.
Margir telja sig einnig verða vara við ferðir manna
"af öðrum heimi" þarna. Stundum fyllist húsið af
fólki, þó enginn sé sýnilegur, stjakað er harkalega
við þeim sem ógætilega tala þar um huldar verur og
fyrir kemur að kona klædd að hætti fyrri tíma óskar
hvílurúms hjá mönnum milli svefns og vöku.
Á síðari tímum hafa sést búsetuminjar á tveim
öðrum stöðum á þessu svæði. Sigurður Pálsson í
Haukadal, langalangafi Sigurðar Greipssonar, sem
er einn af fyrirlesurum hér í dag, skrifaði grein,
„Lýsing á Hvítárvatni", í blaðið Þjóðólf fyrir rúmri öld.
Hann segir frá rústunum við Tjarná, en síðan
kemur: “Á öðrum stað fyrir framan Svartá hefi ég
einnig séð leifar af byggingu; þar er raunar örblásið,
þó sér þar til tófta; aska er þar og beinarusl, og
ýmsir smáhlutir af járni hafa fundist þar."
í Tangaveri hafa sést rústir á síðari tímum, og
er mögulegt að þær leynist nú undir áfoksmold.
Líkur eru leiddar að því að þessi byggð hafi
farið í eyði eftir Heklugosið 1104. Ekki virðist
fýsilegt að búa á hefðbundinn hátt á þessu svæði
Litli - Bergþór 16