Litli Bergþór - 01.03.2004, Qupperneq 20

sem hafði verið hér 17 árum áður. Ýmsar tilraunir
höfðu verið gerðar til að hefta útbreiðslur mæðuveik-
innar með girðingum og vörslu, en þær höfðu allar
mistekist. Haustið 1951 er allt féð drepið, en strax
næsta hast eru hér yfir 3.000 kindur, haustið eftir eru
þær orðnar rúm 6.000. Þeim fjölgar svo áfram nokkuð
hratt og 10 árum eftir niðurskurðinn eru þær orðnar
næstum 15.000 og hafði aldrei verið skráð fleira fé í
sveitinni. Mestur hluti nýja fjárins var vel ræktað fé og
bæði betur vaxið og frjósamara en það sem fyrir var.
Um þetta leyti var tíðarfar fremur gott, ef undan er
skilið rigningarsumarið 1955 en jafnvel það ár fjölgar
fénu um 24% á milli ára. Bændur voru því bjartsýnir á
sauðfjárbúskapinn, en næsta erfiðleikatímabil eru köldu
árin síðast á 7. áratug aldarinnar. Flestir höfðu treyst
mjög á sumarbeit í afrétti, en stutt og köld sumur þar
ollu því að lömbin urðu létt. Fénu fækkar nokkuð jafnt
og þétt fram yfir 1990 og er þá ekki orðið nema tæpar
þriðjungur af því þegar það var flest. A þessu tímabili
er ríkið farið að draga úr opinberum stuðningi við
sauðfjárframleiðsluna og bændur beinlínis hvattir til
eða jafnvel gert að minnka framleiðsluna. A meðan
fjölgar nautgripum mikið og nærri tvöfaldast á tveimur
áratugum. Fjöldi hrossa um það bil tvöfaldast á síðari
hluta aldarinnar.
Þessar breytingar eru sýndar í samhengi við það sem
var á fyrri tíð á töflum og línuritum. Einnig er sams
konar yfirlit yfir mannfjöldann í sveitinni frá byrjun
18. aldar til byrjun hinnar 21.
(Á. M. og P. V. Jarðabók 2. b. bls. 290-291) (Hr. E. Um landsins
rýmum og betrun, bls. iv-vii) (Hreppsskilabók ... 1916-1968 bls. 2-139)
(íbúaskrá í Biskupstungnahreppi 1. des. 2001).
Að lokum vík ég að stöðu sauðfjárræktarinnar hér
nú. Eins og sýnt var á töflunum voru haustið 2000
aðeins settar 4.108 kindur á vetur. Líklega eru þær
álíka margar nú. Þær eru svo til allar á um tæpum 20
búum. Þau eru frá því að vera með nokkra tugi kinda
og upp í allmörg hundruð. í áætlun um framleiðslu-
kostnað sauðfjárafurða er gert ráð fyrir að á viðmið-
unarbúinu séu 400 vetrarfóðraðar kinudr og gert ráð
fyrir að vinna við það sé um 1,35 ársverk. (Handbók
bænda 2001. Framleiðslukostnaður sauðfjárafurða bls.
160-161). Sé miðað við að vinna við hverja kind hér sé
svipuð og þama er reiknað með, er vinna við sauðféð
tæp 14 ársverk. Þetta nær líklega varla því að vera 4%
af allri vinnu heimamanna hér í sveitinni.
Ekki em ýkja margir áratugir síðan ýmsir töldu
ekkert vera alvöm búskap nema sauðfjárrækt. Hún
hafði raunar verið það sem fólk lifði að lang mestu
leyti af. Málshátturinn „sveltur sauðlaust bú“ sýnir vel
þetta viðhorf, og tilhneiging sumra frumherjanna í
garðyrkjunni hér í sveitinni til að hafa nokkrar kindur
gæti bent til þess að þeir hafi talið hann vera enn í gildi
upp úr miðri 20. öld eða þeir teldu sig ekki komast
alveg inn í samfélagið nema eiga kindur. Það eru held-
ur ekki margir áratugir síðan fyrst fékk maður, sem
ekki átti sauðfé, sæti í hreppsnefnd. Allt er þetta breytt
nú. Bú af ýmsum gerðum blómstra án þess að þar sé
nokkur kind, og menn komast til æðstu metorða þó
ekki liggi fyrir að þeir hafi nokkurn tíma snert slíkar
skepnur.
I einu atriði heldur þó sauðfjárræktin sinni stöðu
sem starfsemi er miklu máli skiptir. Eins og löngum
hefur verið er nú farið með um þriðjung vetrarfóðraðs
fjár til afréttar. Er það næstum einu notin, sem íbúar
þessarar sveitar hafa af næstum helmingi lands í
hreppnum. Hver og einn bóndi sér um að koma fé sínu
til fjalls, en þegar kemur að því að sækja það þangað
tekur sveitarstjóm að sér umsjónina og velur nefnd,
fjallskilanefnd, til að skipulegga það. Þegar fyrstu
smölun lýkur undir stjórn manns sem fjallskilanefndin
hefur valið til að hljóta sæmdarheitið „fjallkóngur“
kemur að því að greina hver sé eigandi hverrar kindar
og koma henni til síns heima. Þetta verður fólki tilefni
til að koma saman í Tungnaréttum, ekki aðeins
fjáreigendur og aðstoðarfólk þeirra, heldur hundruðir
að öðru fólki bæði innan sveitar og utan. Enginn veit
hve margir koma þarna saman laugardag, sem ber upp
á 11. til 17. september, en líklegt hefur verið talið að
síðastliðið haust hafi verið þar eitthvað á annað þúsund
manns, ef til vill nær 1.500. Þetta er því lang fjölmenn-
asta samkoma hér í sveitinni, og ef til vill aldrei komið
lleiri saman hér en undir skógarhlíðinni við Faxa
laugardaginn 15. september 2001. Þetta leiðir svo til
þess að haldinn er almennur dansleikur í Aratungu,
réttaball, og mun það vera sá eini slíkur sem þar er
haldinn nú. Þannig hefur sauðfjárræktin enn sín áhrif,
þrátt fyrir breytta stöðu í samfélaginu.
Heimildir:
Amór Karlsson. Árbók Ferðafélags íslands 2001. Kjölur og kjalverðir. Reykjavík 2001.
Amór Karlsson. Birkileifar og kolagrafir. Græðum Island. Landgræðsla ríkisins. Reykjavík 1992.
Amór Karlsson. Sala stólsjarðanna. Litli-Bergþór - Málgagn Ungmennafélags Biskupstungna.
11. árgangur. 2. og 3. tölublað 1990.
Ámi Magnússon og Páll Vídalín. Jarðabók. Annað bindi. Ámessýsla. Kaupmannahöfn 1918-
1921. Ljósprentun Reykjavík 1981.
Einar Amórsson. Ámesþing á landnáms- og söguöld. Reykjavík 1950.
Einar Jörundur Helgason. Erfið vetrarferð. Bergþór. Útgefandi Ungmennafélag Biskupstungna.
2. árgangur. 2. tölublað 1966.
Hreinn Erlendsson. Um landsins betmn og rýmun. Kandidatsritgerð í sagnfræði í heimspekideild
Háskóla íslands í október 1994. Fjölrit.
Siguijón Kristinsson. Rjómabúið við Torfastaðalæk. Litli-Bergþór - Málgagn Ungmennafélags
Biskupstungna. 12. árgangur. 2 . tölublað 1991.
Halla Bjamadóttir. Munnleg frásögn í febrúar 2002.
Sigurjón Helgason frá Tungufelli. Munnleg frásögn af minjum í Þjórsárdal í september 1999.
Handbók bænda 2001. Ritstjóri Matthías Eggertsson. Reykjavík 2001.
Hreppsskilabók handa hreppsstjóranum í Biskupstungnahreppi 1916-1968. Handskrifuð bók.
Héraðsskjalasafn Ámessýslu.
íslensk fombréfasafn II., IV. og XV. bindi.
Manntal á íslandi 1801. Suðuramt. Reykjavík 1978.
Tekið saman í febrúar 2002 og flutt í Reykholtsskóla.
Arnór Karlsson.
Litli Bergþór 2Q.