Litli Bergþór - 01.06.2004, Blaðsíða 14

Landrof og landgræðsla
Oft veltum við því fyrir okkur hvað veldur landrofi
og hvernig megi helst stöðva það og endurheimta
gróður á örfoka landi. Vísir menn hafa bent á að land-
rof átti sér stað, jafnvel á láglendi, áður en landið
byggðist og búfé var flutt til landsins.
Áhrifavaldarnir
Gjóska frá eldgosi gat m.a. skemmt skóglendi og
olli þá samfelldari eyðingu en þá sem hlaust af
eðlilegum lífaldri birkisins. Án ágangs búfjár varð
mosaþemban svo mikil að birkifræin náðu ekki að
festa rætur í sverðinum. Þetta erum við t.d. nú þegar
farin að sjá í þjóðgarðinum á Þingvöllum. Árangurinn
getur orðið uppblástur og landrof. Rofageirinn hefur
svo aftur orðið kjörland fyrir birkifræið, því fyrir land-
nám var ekki búfé til að tína upp litlu plöntumar og
skógur myndaðist á ný.
Líklegt er að uppblástur sem herjaði á efstu bæi í
Biskupstungum hafi fyrir alvöru hafist eftir
Heklugosið mikla árið 1104, en þá lagðist gjóskulag
yfir efri hluta byggðarinnar og inn á afréttinn. Bryndís
G. Róbertsdóttir hefur mælt öskulagið þykkast á milli
Sandár og Grjótár frá 4,5 til 8,4 cm.
Það hefur mikið farið eftir veðurfari og gjóskulagi
hve hröð landeyðingin var hverju sinni. Efstu jarðir í
Eystritungunni og Haukadalsheiðin fóru t.d. mjög illa
út úr Heklugosi 1663 og í öðru Heklugosi 1788 lagðist
gjóska yfir Biskupstungur og afréttinn inn fyrir Hvítá.
Eftir 1880 hófst röð harðindaára og hefur slæmt
tíðarfar ásamt miklum ágangi búfjár í sumar- og
vetrarbeit hert mjög á landrofi. Árið 1882 var á
Suðurlandi nefnt „Sandár“. Til er gömul svohljóðandi
lýsing á vorveðrinu: „Norðan harðviðri stóð um langan
tíma og bruddi upp urið vallendið reif torfþök af
húsum, görðum og húsveggjum, sem voru úr torfi. Sú
eyðilegging og þær hamfarir voru svo stórkostlegar og
gjöreyðandi, að því verður vart trúað af þeim sem ekki
þekkja til“. (Sandgræðslan, bls. 265).
Guðni Karlsson.
Sr. Björn útvegaði sér
tilskipun landstjórnar um að
sóknarmenn hans skyldu
leggja fram vinnu við garðinn.
Þetta var óvinsælt í sókninni
og var garðurinn nefndur
„Ranglátur“. Garðurinn var
ekki einhlítur til varnar, en
sbr. fræðsluritið „Atla“ hefur sr.
Bjöm sennilega verið fyrsti
maðurinn á Islandi sem kunni að nota melgresi.
Á nítjándu öld blés mikið af landi og enga aðstoð
að fá hjá stjórnvöldum. Þekking og aðstaða lands-
manna var líka takmörkuð. Straumhvörf urðu árið
1908 þegar sandgræðslulög tóku gildi og Gunnlaugur
Kristmundsson hóf sandgræðslu í lágsveitum
Suðurlands.
Á síðari hluta nítjándu aldar bjó í Hólum, efsta bæ í
Biskupstungum mikill dugnaðar og hagleiksmaður að
Viðarkol í moldaiflagi viðfar\>eg Grjótár.
Baráttan við uppblásturinn
Fyrr á öldum voru landsmenn algjörlega
varnarlausir gagnvart uppblæstrinum, enda hefur sand-
fokið sumstaðar orðið harkalegra en jafnvel við sem
horfðum á uppblásturinn á Haukadalsheiði getum gert
okkur grein fyrir.
Fyrir u.þ.b. þrjátíu árum átti ritari greinarinnar þess
kost að skoða sandblástursvarnir í Sauðlauksdal við
Patreksfjörð með staðkunnugum manni. Sr. Björn
Halldórsson var prestur í Sauðlauksdal á árunum 1752
til 1782. Þegar sr. Björn hélt staðinn var jörðin mikið
skemmd af sandfoki og túnið í verulegri hættu. Prestur
lét því hlaða varnargarð úr grjóti fyrir þeim jaðri
túnsins sem sandurinn var ágengastur. Garðurinn var
mikið mannvirki og mátti þá enn glöggt sjá hann.
Mannvirkið var þungt í framkvæmd og kostnaðarsamt.
nafni Þórður Þórðarson. Þá var uppblástur svo mikill í
Hólalandi að eftir hvern vetur var sandlag yfir allt
túnið. Komu þá sveitungar Þórðar og hjálpuðu honum
að moka sandinum saman og flytja í hóla sem síðan
voru tyrfðir. Ekki töldu menn eftir sér þessa vinnu,
enda vanir góðum viðurgjörningu hjá þeim
Hólahjónum þegar haldið var á afrétt og komið þaðan.
Enda þótt Þórði búnaðist nokkuð vel tók hann að
lýjast á baráttunni við sandfokið. Mun m. a. hafa reynt
að stöðva uppblásturinn með grjóthleðslu eins og sr.
Björn í Sauðlauksdal. Aldamótaárið flutti Þórður til
Hafnarfjarðar en við jörðinni tóku hjónin Bjami
Runólfsson og Steinunn Jónsdóttir. Innhagarnir voru
þá að mestu blásnir en túnið var komið í verulega
hættu. Bjarna var ljóst að jarðrofið yrði að stöðva,
annars yrði jörðin óbyggileg.
Litli Bergþór 14