Litli Bergþór - 01.12.2005, Qupperneq 19
Ferð að Gullfossi og Gýgjarhóli í desember
1929
Þá tvo vetur sem skólinn hafði starfað fór Sigurður
með stráka sína austur að Gullfossi og um leið í
heimboð til Guðna bónda á Gýgjarhóli. Guðni var
talinn fjárríkasti bóndi í Biskupstungum og heimilið
rómað fyrir þrifnað og reglusemi.
Allir vissu um Gullfoss en margir okkar höfðu
aldrei séð hann. Það var því síst úr því dregið að
viðhalda þessari venju og enn átti Sigurður heimboð
að Gýgjarhóli með sveina sína. Um 30 manns voru í
hópnum, dagurinn tekinn snemma í bjartviðri og
stillu, en frost allmikið. Við vorum selfluttir yfir
Tungufljót á hestum og tók það drjúga stund.
Gangfæri var hið besta, jörð frosin og snjólaust að
mestu. Rösklega var gengið og oft hlaupið við fót.
Eftir ca. tvo tíma komum við að Hvítá, æðispöl
neðan við fossinn og birtist hann von bráðar. Áin
rennur þama í hrikalegum gljúfrum. Auðvelt var að
komast niður í gljúfrið eftir ruddum vegi. Fossinn var
klæddur klakabrynju. Aðeins í miðjunni lék laus
strengur, líkt og gleymst hefði að loka brynjunni. Það
var reyndar furðulegt að Frosta karli skyldi takast að
fjötra þennan jötunn í viðjar sínar svo snemma vetrar.
Við dvöldum alllanga stund við fossinn og gripum
í nesti okkar sem var smurt brauð. Fossgyðjan lék
undir sterklega þó margir strengir hennar væru í
fjötmma. Máttum við hafa okkar alla við að heyra
hver til annars.
Sagan segir að Gull-Þórir (d. 10. öld) hafi steypt
sér í fossinn með gullkistur sínar og dragi hann nafn
þar af. Hitt mun þó sennilegra að nafnið sé til komið
af úða þeim sem liggur yfir fossinum en í hreinviðri á
sumardögum má sjá í honum alla regnbogans liti.
Skammt fyrir neðan fossinn er hvammurinn Pjaxi.
Niður í hann er torsótt leið þegar jörð er frosin.
Nokkrir freistuðu þó niðurgöngu, helst þeir sem vanir
voru bratta í heimabyggðum, þar á meðal við nafni.
Pjaxi er allur vaxinn þéttum og furðuhávöxnum
skógi. Allhár klettadrangur stendur í hvamminum, að
mestu hulinn skógi. Pjaxi er í eign Brattholts, efsta
bæjar í Biskupstungum, og stendur á vesturbakka
Hvítár. I hvamminum var nytjaskógur jarðarinnar og í
hann sótt árlega. Var að sögn oft nærri gengið. Fyrir
nokkrum árum 2) var hætt að sækja þangað skógvið
og hvammurinn friðaður. Má fullyrða, að friðunin
hafi borið blessunarríkan árangur, og allaufgaður
hlýtur hann að vera hrein „Eden” í þessu annars
hrjóstruga umhverfi sem er að mestu örfoka melar.
Auk skógarins er í hvamminum fjölbreyttur grasa- og
blómagróður, enda skjól í öllum áttum og oftast logn
þar niðri þó stormur æði allt um kring.
Frá Gullfossi lá leiðin niður að Brattholti. Einn
félagi okkar var þaðan, Einar Guðmundsson (1904-
1985), alinn þar upp og nýtekinn við búi af fóstur-
foreldrum sínum ásamt Sigríði Tómasdóttur (1871-
1957) uppeldissystur sinni, þeirri sem harðast barðist
fyrir því að bjarga Gullfossi úr klóm þeirra sem vildu
virkja hann og hlaut frægð af. Við drukkum kaffi í
Bratt(autar)holti og hvíldum góða stund. Nokkuð var
liðið á dag þegar við héldum þaðan og alldrjúg leið
að Gýgjarhóli. Ferðin sóttist þó greiðlega og var vel
tekið á móti okkur af Guðna bónda Diðrikssyni
(1864-1940) og hans fólki. Guðni var nokkuð roskinn
en sýndist vel em. Vorum við leiddir í baðstofu, þá
stærstu sem ég hef séð, enda trúlega allmargt í
heimili. Okkur var strax borið kaffi og fljótlega
matur, heit svið, brauð og rófustapa; á eftir rúsínu-
grautur með rjóma út á. Það var tekið hraustlega til
matar og diskar hroðnir en alltaf bætt á jafnharðan.
Eftir matinn var nokkur gleðskapur, spilað á
hljóðfæri, sungið og dansað. Við tókum fullan þátt í
glaðværðinni, sungum og dönsuðum hver við annan
því dömur voru ekki tiltækar. Kristján Guðnason
(1894-1971) spilaði á fiðlu og ung stúlka lék á orgel.
Ekki man ég nafn hennar.
Guðni bóndi var búinn að raflýsa bæinn. Slflct var
harla fátítt í sveitum á þeim tíma. Heimilisbragur
allur staðfesti það sem okkur hafði verið sagt, góð
efni og rammíslenskur húsbúnaður. Yfir rúmunum
voru ofnar ábreiður en þær vom þá óðum að hverfa
af heimilum. Eftir að hafa drukkið kaffi í annað sinn
kvöddum við Gýgjarhólsbóndann og heimili hans
með ferföldu húrrahrópi.
Nokkuð var liðið á kvöld en bjart af tungli er við
héldum úr hlaði. Rösklega var gengið enda allir vel á
sig komnir. Nú urðum við að vaða austur yfir
Tungufljót. Það er allbreitt en grunnt, tæplega í hné.
Gmnnstingull var í botni og kuldinn tilfinnanlegur.
Mér fannst ég vera hreinlega fótalaus þegar yfir kom,
svo var ég dofinn. Líkt var ástatt um hina. Um 20
mínútna gangur var heim að skólanum og hlaupið
alla leið. Þegar heim kom bjuggust flestir að fara
beint í rúmið. Svo varð þó ekki. Sigurður lét okkur
glíma stundarkom, sennilega til að fá úr okkur
hrollinn. Nóttinn varð mörgum ónæðissöm, trúlega
eftirköst af græðgi í góðan mat á Gýgjarhóli og kul-
danum í Tungufljóti. En ekki skyggja þessi eftirköst á
minningu um skemmtilegan dag.
Framhald síðar.
Bœrinn á Gýgjarhóli, sem notaður var til 1936.
19 Litli Bergþór