Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.06.1993, Blaðsíða 4

aðkreppti ásíðarihelmingi 19 .aldar. Áíslandinutuþessi
úrræði hvorki fylgis ráðamanna né bænda að því er
virðist, andúð ríkti á húsmönnum og þurrabúðarmönn-
um. Andúðin áþurrabúðarmönnum er skiljanlegri vegna
þess að með þeim misstu bændur af vinnukrafti, en einnig
óttuðust þeir sveitarþyngsli af þeirra völdum ef hamaði í
ári. “Tómthúss- og þurrabúðarfólks lífhefur um aldur og
æfi þótt hið skaðvænlegasta landinu”, skrifar landsfaðir-
inn Magnús Stephensen árið 1812. “Svipull sjávarafli
hefur leitt margan ítóman kofa, til að eyða þar dögum og
mánuðum saman í ómennsku, ala upp við sömu, og
óþrifnað, já alloft óknytti, fjölmennan ungdóm, er fátt
gagnlegt eða gott lærði.” (Hentug handbók fyrir hvöm
mann). Óbeitin áhúsmönnunum var kanski ekki eins sterk
enda vom þeir oft bændafólk í einhvers konar biðstöðu
eða millibilsástandi. Samt stóð bændum stuggur af
íjölgun þeirra. Hugmyndin um markvissa uppbyggingu
húsmannastéttarkomstádagskráaðminnstakosti tvisvar,
um 1770ogafturumaldamótinl900. Tilgangurinnvarað
ráða bót á vinnuaflsskorti þannig að þessir húsmenn ynnu
fyrir húsbóndann meðfram sínum smábúskap líkt og
gerðist í Noregi og Danmörku. Hugsuðu menn sér þetta
þannig að húsmaðurinn hefði einhvern lítinn bústofn
fyrir sig og fjölskyldu sína, fengi hluta úr túni og engjum
bónda til eigin nota, en ynni fyrir bónda meðfram. Ólíkt
bændum í Noregi og Svíþjóð vildu íslenskir stéttabræður
þeirra lítið með húsmenn hafa, þeir væru gróðrarstía
örbirgðar og volæðis og gætu orðið búandi mönnum til
mikilla þyngsla ef harðnaði í ári. Haganlegast væri að
skylda þá sem bj uggu ekki á j örð að gerast vinnufólk, slíkt
þjónaði bændum best auk þess sem vinnumennskan hafði
ómetanlegt uppeldislegt gildi fyrir ungt fólk.
Vinnuvistarskyldu var af þessum sökum viðhaldið sem
svo var hert á undir lok 18. aldar að slíkt átti sér vart
hliðstæðu í öðrum Evrópulöndum. Lausamannstilskip-
unin frá 1783 bannaði svo að segja alla lausamennsku og
skipaði búlausu fólki að takasér vist hjá bændum. Kanna
þyrfti sérstakleganánustu tildrög þessarar ströngu löggjaf-
ar en tilefni hennar var vafalaust hin mikla sókn fólks til
sjávarsíðunnar vegna fjárkláðans sem geisaði á sjöunda
og áttunda áratug aldarinnar og breytt verðlag á afurðum
landsmanna með nýjum taxta einokunarverslunarinnar
1776, sem hækkaði sjávarvöru en lækkaði landvöru.
Margir ungir menn gerðust lausamenn á þessum árum og
þyrptust vestur undir Jökul þar sem þeir höfðu miklu hærra
kaup en vinnumenn bænda. Bændur þoldu ekki vaxandi
lausamennsku, manneklu og hærra kaup verkafólks til
lengdar og hafa kallað á hert lög með lausamönnum.
Vistarbandið var hluti af félagsmálalöggjöf sem sett var
upp til að stjóma vinnuaflinu og halda röð og reglu í
samfélaginu sem samboðin var hagsmunum og viðhorfum
landbænda. T akmarkanir á þurrabúðarsetu og húsmennsku
vom af sama toga en saman stuðluðu öll þessi lög að því
að gera vinnuhjúastéttina svo fjölmenna sem raun varð á.
Einhverjir kunna að segja að vistarbandið hafi verið
óhjákvæmilegt úrræði til að halda örbirgðinni í skefjum.
Þeirmynduþví vafalaust samsinnaþeirri útbreiddu skoðun
sem hampað var áður fyrr að þurrabúðarmennska væri
volað líf sem mætti við litlum hnekki. Rétt er það að
margir þurrabúðarmenn stóðu tæpt í efnalegu tilliti, en
það var meðal annars vegna þess hvemig var að þeim
búið, ýmist máttu þeir ekki eiga báta sjálfir eða þeir urðu
að róa skemmri eða lengri tíma úr árinu fyrir landeiganda
þar sem á þeim hvíldu skipsáróðrarkvaðir. Því má heldur
ekki gleyma að margir þeirra sem settust á þurrabúðir við
sjóinn komu úr örbirgð og vonleysi heimasveitar sinnar
þar sem þeir áttu enga framtíð fyrir sér. Þegar líða tók á
19. öld virðist ástandið í þéttbýlinu ekki vera nærri eins
slæmt og margir bændur vildu vera láta. Árið 1871 voru
mestu sveitarþyngslin á landinu í hreinum landbúnaðar-
sveitum: Skaftafellssýslu, Mýrasýslu og Rangárvallasýslu,
auk Vestmannaeyja, en lægst var hlutfall ómaga í Reykja-
vík.
Fyrir mörgu vinnufólki var vinnumennskan nokkurs
konar biðtími þar tilþað var búið að öngla saman nægum
efnum til að heíja sjálft búskap. Vinnumennskan var
þannig eðlilegur áfangi í æ viferli bændafólks frá bamæsku
til fullorðinsára. Þó gefur það auga leið að undir svo
strangri löggjöf var stórum hluta fólks gert ókleift að
komast í búandi manna tölu og varð vinnumennskan því
hlutskipti þess alla ævi. Einnig að þessu leyti sker ísland
sig úr öðrum löndum þar sem vinnumennska var yfirleitt
tímabundin staða ungs fólks. Hversu stórt hlutfall
vinnufólks var ævivinnuhjú er erfitt að segja en sjálfsagt
hefur það verið breytilegt eftir árferði og fólksfjölda
hversu vel því gekk að komast í bændatölu. Einna
greiðlegast hefur því gengið að “ vinna sig upp” í góðærinu
frá ca. 1830-1860 og færðist þá einnig í vöxt að fólk í
vistum giftist og hafði sitt bú. Sumt efnalítið en gift fólk
hafði þann hátt á að konan var í húsmennsku en maðurinn
réði sig sem vinnumann á sama bæ. Hvort tveggja ber vott
um að bændur voru að slaka á gagnvart vinnufólkinu til
þess að halda í það og leyfðu því meira sjálfræði svo það
gæti notið dálítils einkalífs.
Samband húsbænda og hjúa var lengstum líkara
sambandi foreldra og bama fremur en t veggj aj afnrétthárra
aðila sem sömdu um kaup og kjör. í húsagatilskipuninni
1746 sem gilti allt til 1866 var mælt fyrir um hegðun
vinnufólks í stóm og smáu. Þeim bar að sýna húsbændum
sínum tryggð, hollustu og auðmýkt og ganga til allra
verka sem þeim varfyrirskipað. Óhlýðnu hjúi mátti refsa
með hendi eða vendi, en þó skyldu húsbændur ekki refsa
hjúum með verkfærum sem kynnu að skaða heilsu þeirra
eða limlesta. Húsaginn, eins og þetta vald húsbænda yfir
hjúum varkallað, varþannignærótakmarkaður. Auðvitað
höfðu húsbændur líka skyldur gagnvart hjúum sínum í
húsagatilskipuninni og í vinnuhjúalögunum frá 1866 sem
leysti hanaaf hólmi. Þeir áttu að veita vinnuhjúum sínum
forsvaranlegt fæði og fatnað og annast það í veikindum.
Víða var sú venja að bændur tóku að sér að framfæra
gömul og heilsubiluð hjú sem höfðu þjónað þeim lengi
eins og þau væru skylduómagar, en þessaauma fólks hefði
að öðrum kosti ekki beðið annað en að segja sig á
hreppinn. Vinnufólkið á venjulegum bæjum voru líka í
nánu sambýli við húsbændur sína og allt að því hluti af
fjölskyldunni: húsbændur og hjú bjuggu undir sama þaki,
mataðist saman, gekk til sömu verka. Víða á
Norðurlöndum og annars staðar var aðgreining húsbænda
og hjúa meiri og því greinilegri sem húsbændumir vom
efnaðri, vinnufólkið vann, mataðist og svaf oft í sérstökum