Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.1998, Blaðsíða 3

Pálsœtt undan Jökli
Þœttir úr erindi Óskars Guðmundssonar á félagsfundi Ættfrœðifélagsins
Pálsætt undan Jökli hefur verið viðfangsefni Óskars Guðmundssonar fræðimanns, en
hann heldur sig ekki við fræðigreinina ættfræði sértækt heldur lagði hann áherslu á það
í máli sínu, að hún tengdist öðrum greinum húmanískra vísinda. Fjallaði hann
sérstaklega um aðdrætti og úrvinnslu í ættfræðirannsóknum, um Pálsætt og Pál
Kristjánsson sérstaklega, um forfeður og -mæður hans, gat lítillega niðja hans og loks
afleiddra rannsókna, sem snúa að sagnfræði og persónusögu. Hér á eftir fara nokkur
atriði úr erindinu, en á næstunni er væntanleg bók um Pálsætt undan Jökli.
-Oft finnst mér eins og menn vilji binda ættfræðina við einn þröngan bás, og gagnvart
henni ríkja stundum nokkrir fordómar. En reynsla mín er sú að við ættfræðigrúsk og -
rannsóknir sé maður iðulega að fara yfir landamæri ættffæðinnar sjálfrar. Maður er einatt á
mörkum fræðigreina; mannfræði, ættfræði, sagnfræði og félagsfræði.
Fátækt fólk undir Jökli
Eg fann sérstaklega fyrir þessu við rannsóknir mínar á Pálsætt undan Jökli, en ég hef í
nokkur ár unnið að gerð bókar um þessa ætt. Urvinnslan leiddi til þess að ákveðið tímabil í
Islandssögunni, seinni hluti nítjándu aldar og byrjun þessarar varð sérstaklega viðfangsefni
mitt. Og á vinnsluferlinu hvarf ég stundum niður í pælingar um annað fólk og önnur
viðfangsefni sem tengdust ekki nema að hluta mínu góða fólki undir Jökli.
Ættfræðirit það sem ég hafði í smíðum er e.t.v. til komið með nokkuð óvenjulegum
hætti, þ.e. að ég hafði tínt í öndverðu saman nokkrar sagnir um forfeður og -mæður sem ég
hafði fúndið á bókum. En þegar dró að alvöru málsins, bókaútgáfu með niðjatali og einn
mann að viðmiði, þ.e. ættföðurinn Pál Kristjánsson, þá þurfti að grípa til annarra meðala og
halda á nýjar lendur í grúskinu. Og það þurfti að afla frekari upplýsinga um gamla Pál.
Um Pál var nefnilega sáralítið vitað. Börn hans voru öll, hann dó árið 1921 þannig að
tiltölulega lítið var vitað um manninn. Og ég tók mér fýrir hendur að skrifa æviágrip hans.
Hvernig skrifar maður ævisögu manns sem engar heimildir eru til um? Hér var um bláfátækan
barnakarl að ræða og í fljótu bragði engin líkindi til að neitt fyndist um hann.
Og þá kemur maður að vissu undri, nefnilega því að vel flestir Islendingar eru býsna
vel skrásettir, í þeim skilningi að það er hægt að finna seinni tíma mönnum stað í tiltækum
heimildum. Fátæklingar hafa sumir hverjir líka þurft að heyja baráttu við skriffinskukerfið og
þarmeð skilið eftir sig heimildir, stundum dýrmætar heimildir. Vissulega er leit að fólki,
viðverustað og ferðalögum þess, ofl eins og leit nálarinnar í heystakki, en með þjóðlegri
þrjósku og þolinmæði má fínna margt. Og þegar rannsakandi er farinn að fylgja viðfangsefni
sínu frá fæð.ingu til dánardægurs í skjallegum heimildum þá myndast smám saman samfelld
mynd.
Fræðimaðurinn reynir að bregða birtu á viðfangsefni sitt með upplýsingum,
kvörtunum undan og kvörtunum við stjórnvöld, bréfum, minningabrotum og ýmsu sem kemur
beint frá persónunni, ættingjum, kunningjum, samferðamönnum og jafnvel það sem virðist
verða lítilsvert verður að mósaikbroti í mynd sem getur orðið býsna heilleg. í þessu sambandi
er talað um einsögurannsóknir og ég held að saga mín um Pálsætt heyri undir þá
rannsóknaraðferð.
Og áður en maður veit af hefur maður myndað tengsl við viðfangsefni sitt, engu er
líkara en maður fái vitneskju af himnum ofan hvar eigi að leita næst, - og kannast ekki margir
við þá tilfínningu að stundum sé eins og manni vitnist einhver fróðleikur um fólk með hálf
yfirnáttúrulegum hætti. Það er að minnsta kosti auðvelt fýrir okkur undan Jökli að halda því
fram að hinir gengnu gangi stundum í lið með okkur til að varpa ljósi á málin.
2