Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.02.2012, Blaðsíða 10

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í febrúar 2012
Ragnar Böðvarsson:
„Hann var nú alltaf ætinn, sauðurinn“
Munnleg geymd á ekki alltafupp á pallborð-
ið hjá frœðimönnum eða öðrum sem fást
við gamlan fróðleik. A það bendir Ragnar
Böðvarsson í grein sinni um varðveislu og
áreiðanleika gamalla sagna og tilsvara.
Dœmin um áreiðanleik munnlegrar geymdar
eru þó mörg, það sannreyndi Ragnar eins og
fram kemur í efirfarandi grein. Þó lét stað-
festingin bíða eftir sér á aðra öld.
Stundum er haft á orði að ættfræði sé heldur
ómerkileg fræðigrein og verðskuldi raunar varla að
bera það nafn. Gagnsemi hennar sé harla lítil; eng-
inn hafi nokkur not af því að geta flett því upp í ein-
hverju niðjatali hvaða Jón hafi verið faðir einhverrar
löngu dauðrar Guðrúnar, eða hver hafi verið afi ein-
hvers Páls, þó að Páll sá hafi kannski verið þekktur
merkismaður.
Flestir munu þó kannast við að ættfræðirannsókn-
ir opna nokkuð oft glugga að athyglisverðum sjón-
arhólum á vettvangi virðulegri vísindagreina, einkum
sagnfræðinnar og greina sem henni eru tengdar á ein-
hvern hátt, og til þeirra má t.d. sækja röksemdir í mál-
um sem skiptar skoðanir eru um meðal fræðimanna.
Eitt þeirra mála sem sagnfræðingar og aðrir
áhugamenn um söguna deila nokkuð um öðru hverju,
er áreiðanleiki sagna sem aðeins hafa geymst í minni
manna, en byggja ekki á neinum rituðum heimildum.
Sú skoðun er víst nokkuð útbreidd að lítt eða ekki sé
að marka gamlar sagnir eða munnlegar heimildir sem
teygja sig nokkra mannsaldra aftur í tímann. En rök
Itafa einnig verið færð að því að munnleg geymd geti á
stundum verið engu lakari en sú sem á blað er skráð.
Og svo er rétt að hafa í huga að raunar er valt að
treysta því að allar bókfestar frásagnir af allskonar
atburðum, merkum eða ómerkum, séu fyllilega sam-
kvæmar sannleikanum. Það er til dæmis ljóst að ekki
er endilega öruggt að réttarskjöl segi nákvæmlega frá
þeim atburðum sem réttarhaldið fjallar um. Það eitt er
víst, eða á að vera víst, að á skjölunum birtist það sem
sagt var í réttinum.
Munnleg geymd
Tímaritið Saga birti árið 1981 greinina Bréf til sögu
eftir Arna Böðvarsson. Þar leiðir hann rök að því að
frásagnir af örlagaríkum atburðum hafi getað varð-
veist í minni manna, jafnvel öldum saman. Flann get-
ur þess til dæmis að nöfn kaþólsks prests á Felli í
Sléttuhlíð og fylgikonu hans hafi geymst með fólki í
um það bil fjórar aldir (sjá Þjóðsögur Jóns Arnasonar
III, 107-110). Þegar svo er varið geymd algengra
mannanafna, má nærri geta að sérkennileg tilsvör
gátu lifað býsna lengi, í sumum tilvikum efalítið í
nokkra mannsaldra.
Snilliyrði þau sem litríkar persónur ýmissa
Islendingasagna létu gjarna falla gátu auðveldlega lif-
að í frásögnum mann fram af manni. Þó er ekki fyrir
það að synja að orðhagir sögumenn kunni stöku sinn-
um hafa lagfært orðafarið í því skyni að skerpa aðeins
á litbrigðum tungunnar.
Lengra út á braut fornsagnanna hætti ég mér ekki,
en sný mér að því sem átti að verða aðalefni þessa
greinarkoms; hvemig grúsk áhugamanna um ættfræði
getur orðið til þess að staðfesta að fáein kaldranaleg
orð sögð í sunnlenskri sveit geyma talsvert á aðra öld
vitneskju um dánarorsök manns úr þessari sömu sveit
vestur í Utah og þannig lagt lítið lóð á vogarskálar
þegar meta skal sannleiksgildi óskráðra heimilda.
Elín og Jónas
Á árunum 1994-1999 sat ég löngum við að kanna
æviferil margra Austur-Landeyinga og gera þá grein
fyrir honum að birta mætti í Landeyingabók sem kom
svo fyrir augu almennings haustið 1999. Á bls. 117-
118 í bók þeirri er sagt frá Elínu Isleifsdóttur hús-
freyju í Hallgeirseyjarhjáleigu og mönnum hennar
báðum, Guðna Guðnasyni sem lést 1872 og seinni
manni, Jónasi Jónssyni. Honum giftist Elín tæpu ári
eftir lát Guðna og kann nútímamönnum sumum að
sýnast að hún hafi unað undra skamma hríð í ekkjust-
andi. En ámóta dæmi voru fjöldamörg fyrr á tíð, enda
hlutu tilfinningar eins og eftirsjá og ást eða ástleysi
að víkja fyrir þeirri köldu staðreynd að mannsafls var
þörf til þess halda búskap áfram og heimilinu þann-
ig saman.
Sambúð þeirra Jónasar og Elínar varð hvorugu til
yndis, en stóð þó í ellefu ár eða svo. Elínu er svo lýst
að hún hafi verið valkvendi, góðgerðasöm mjög en
fátæk lengst af, en Jónas var drykkfelldur og drukkinn
var hann er hann ininntist dvalar sinnar í hjáleigunni
á þennan veg: „Ekkert veit ég hvað Guð sá í því að
láta mig að hjáleigunni". Hikaði svo andartak og bætti
við: „En sko. Hann var að reyna, karlinn“. (Sjá nánar:
Þórður Tómasson, Sagnagestur I bls. 29 og víðar.)
Eitruð rót í Utah
Jónas var horfinn frá Hallgeirseyjarhjáleigu og orðinn
húsmaður á Arnarhóli í Vestur-Landeyjum við hús-
vitjun haustið 1884 og þaðan flutti hann til Ameríku
árið 1886. Engin tök hafði ég á því að finna dán-
ardag hans, því að ég varð einskis um hann vísari í
þeim ritum um Vestur-íslendinga sem ég hafði til-
http://www.ætt.is
10
aett@aett.is