Landneminn - 01.01.1955, Blaðsíða 18

og „hugsjónum“. Þegar fulltrúar
þess fólks, sem orðið hefur að þola
hryllilegar þjáningar af völdum
hinna nazistisku „ofurmenna“, setj-
ast í dómarasæti, eru þessar dyggðir
orðnar að stríðsglæpum og tákni
hinnar dýpstu siðferðilegu niður-
lægingar. Nú er spurningin: Er hér
aðeins um tvennskonar viðmiðun að
ræða, sem ekki verður gert upp á
milli? Sama athöfnin er glæpur
gagnvart annarri viðmiðuninni, en
dyggð gagnvart hinni. Eru báðar
viðmiðanirnar jafngildar? Er ekki
hægt að gera upp á milli sjónarmiða
nazistanna og dómara þeirra?
Það er athyglisvert, að það verð-
ur heldur lítið úr siðferðisstyrk
hinna steigurlátu fulltrúa nazistíska
hugmyndakerfisins, þegar á hólm-
inn kemur frammi fyrir dómaran-
um. Þeir eru ekki stoltir yfir „dyggð-
um“ sínum, heldur leggja sig alla
fram ujp að sýna fram á, að þeir
hafi ekki unnið hinar siðferðilegu
hetjudáðir. Séu verkin sönnuð á þá,
reyná þeir að koma ábyrgðinni yfir
á aðra. Þeir blygðast sín fyrir
„dyggðir“ sínar og afneita þeim,
jafnskjótt og þeir eru svijjtir vald-
inu til að drýgja þær.
Berum þetta saman við framkomu
manna, sem eru fulltrúar fyrir önn-
ur og andstæð hugmyndakerfi,
manna eins og Gabriel Peri, rit-
stjóra franska kommúnistablaðsins
L’Humanité, sem dæmdur var til
dauða og líflátinn af leppum naz-
ista í I'rakklandi. Um leið og hann
gekk í dauðann, lét hann eftir sig
þann boðskap til frönsku þjóðarinn-
ar, að ef hann ætti kost á að lifa
lífinu í annað sinn og kjósa sér ör-
lög, þá mundi hann velja sér ein-
mitt þetta hlutskipti. Yér getum líka
tekið kristnu píslarvottana til sam-
anburðar, sem töldu sig lærisveina
'þess meistara, sem gefið hafði mönn-
unum siðaregluna: „Það sem þér
viljið, að mennirnir geri yður, það
skuluð þér og þeim gera“. Eða písl-
Guðmundnr J. Gíslason:
Lokaðar dyr
Þýzkt leikrlt eftir Wolfgang Borchert,
sýnt t Þjóðleikhúsinu.
Leikrit hetta fjallar um strið og tor-
timingu, vonbrigðl og dauða, en þó öðru
fremur um afleiðingar striðs. Það er
örvæntingaróp deyjandi manns andspæn-
is fjandsamlegum heiml par sem allar
dyr virðast honum lokaðar.
■ Ungur maður snýr helm eftir að hafa
setlð i fangelsi frá striðslokum, löng ár.
Hann hefur misst annan fótinn og ber
klæði hermannsins. Ógnlr stríðslns sækja
ákaft á hug hans þótt allir aðrir vlrðist
hafa gleymt peim. Og ábyrgðin sem
hvilir á honum eins og mara — ábyrgðin
vegna ellefu mannslifa — er ekki annað
en spaugilegt leikhúsefni samkvæmt
skilnlngi ofurstans, sem hann hefur leltað
til, og bó hefur ofurstlnn tvö þúsund
iif á samvizkunni. 1 augum hans er stríð-
ið ekki neinn blákaidur veruleiki, jafn-
vel tvö þúsund mannslíf skipta hann engu
máii. Hann lifir ennþá í blekkingarslag-
orðum striðsáróðursins, ánægður yfir
sinni persónulegu veigengni. En fyrir
arvolta vísindanna eins og Giordano
Bruno. Það er hægt að nefna ótal
slík dæmi úr síðasta stríði og bar-
áttusögu undirokaðra þjóða og stétta
á þessari öld. Slíkar hetjusögur ger-
ast nú næstum daglega í stéttabar-
áltu hinnar sósíalísku verkalýðs-
hreyfingar og í þjóðfrelsisbaráttu
nýlenduþjóða. Öllum stundum ger-
ast atburðir, sem virðast fjarstæða
frá sjónarmiði þeirrar heimspeki,
sem gerir eigingirnina að grundvelli
allra mannlegra athafna. Menn eiga
kost á ])ersónulegum frama og vel-
megun og velja þjáningar, pvnting-
ar og dauða, vitandi vits og að vel
yfirlögðu ráði. Hvers vegna? Þegar
menn eiga frjálst val og velja að
vfirlögðu ráði, þá kjósa menn það,
sem þeir telja meira virði, veitir lífi
þeirra meiri fullnægingu. Þegar at-
höfnin var ráðin, hafa siðferðileg
verðmæti reynzt sterkari hvöt en þau
tilfinningaöfl, sem annars eru sterk-
iiinn unga mann heíur cnginn þörf. Hann
fær enga vinnu. ÞaB er1 ekki striö lengur.
Og ástvinirnir eru ýmist horfnlr eöa hafa
gleymt honum: Foreldrar hans hafa orö-
ið gjörningaveðrum nazlsmans að bráö
og ókunnugt fólk hefur flutt í hús þelrra.
1 rúmið tll konunnar hans er kominn
annar maður og sjálfur er hann reklnn
á dyr. Og hér er hinn sami óvinur alls-
staðar að verkl: stríðið, óvinur mann-
legrar hamingju. En hins unga manns
biður aðeins eitt: fljótið.
Verk þetta er ekki að öllu leyti hent-
ugt fyrir leiksvið. Það er fátækt af
dramatískum átökum, enda skrifað að
mestu í eintalsforml. Atrlðlð um draum-
inn (undir lokin) er vafasamt. Það missir
að nokkru marks og verður þreytandi.
Víða gætir full mikið endurteknlnga. En
þessir gallar eru smávægileglr. Verklð
er borið uppi af slíkri sannleiksást, ádeil-
an' á lifslygina svo hvöss og bitur að við
hljótum að hrifast með. Það ber hins
vegar hryggilegan vott um hve leiklistar-
smekkur Reykvikinga er takmarkaður,
að þessu ágæta verki skuli ekki hafa verið
tekið betur en raun varð á.
Bæðl sviðsetning og ieikur voru með
ágætum, og er það Þjóðleikhúsinu til
mikils sóma að hafa ráðlzt í að færa upp
þetta verk.
ust meðal lifandi vera, óttinn við
þjáningar og dauða og hvötin til
sjálfsbjargar frammi fyrir ógnum
dauðans.
Menn geta reynt að loka augunum
fyrir slíkum staðreyndum vegna
stétlarstöðu sinnar. En ef menn við-
urkenna staðreyndirnar á annað
borð, teljum vér það bera vott um
andlega hrörnun og sjúkt vitundar-
líf að kunna ekki að dást að slíkum
siðferðisstyrk. Þrátt fyrir það, að
saga slíkra manna er mikil liarm-
saga, saga um þjáningar og dauða,
veitir hún oss hina dýpstu fullnæg-
ingu. Vegna hvers? Vegna þess að
hún er saga um mikinn sigur, sigur
í baráttu fyrir verðmætum, sem
böðlarnir fá ekki grandað, enda þótt
þeir þykist standa með sigurpálm-
ann í höndunum. Hún orkar á oss
sem mannleg fegurð og tign, eins og
hún getur orðið fullkomnust. Það
er af sömu ástæðu að mikil listaverk
14 LANDNEMINN