Landneminn - 01.04.1955, Blaðsíða 4

staðfesti það nokkrum árum síðar í
skýringu á einmitt þessum bréfkafla:
„Var um þessar mundir aðallega að
skrifa „kvikmyndaleikrit“, en það
mun glatað, var enda ómerkilegt.“
Ákveðnar bókmenntalesar fvrirætl-
anir og vonir virðast því ekki hafa
ver:ð honum eins fiarri í upphafi
fyrstu Ameríkufararinnar og ætla
mætti af pistlinum til Einars Ólafs.
Allar þessar ráðagerðir fóru hine
vegar í hundana. Halldór komst
aldrei lengra en til Ellis Island,
vegna þess að ameríska útlendinga-
eftirlitið neitaði honum um land-
vistarleyfi: „Ég var 20 ára og átti
aungvan að í Ameríku, gat ekki
heldur gefið upp neitt sérstakt erindi
eða bánkakontó, svo beir sneru mér
við til Þýskalands aftur.“
I júlíbyriun er hann kominn til
Bo»-gunda’hólms. í bréfi þaðan til
Eina^s Ólafs 3. iúlí kva’-tar hann
sárlega yfir fátækt sinni. Hann seg-
ist ekki geta hverfótað vegna fiár-
skorts og erfiðleika. Hann telur sig
aldrei framar á ævinni munu geta
unnið fvrir svo miklu sem frímerki
sem frjáls maður.
Þegar hér var komið sögu. var
hann hins ve<rar kominn driú<Tan
spöl áleiðis á beirri braut, sem í
lok árrins leiddi hann í faðm kat-
ólk^u ki’-k'unnar. Um hennan hátt í
þTóunarsögu hans verður fiallað
s'ða-. Hér mun nú vikið að stærsta
bókmenntaverki h3ns á árunum 1921
—22. Hið eirðarlausa flakk ung-
linnsins á meginlandinu var iafn-
framt för um hinn innrí heim,
glíma við eigin vandamál og gátur
tilverunnar. Síðar hefur hann vik-
ið að reynslu sinni á umræddu
skeiði í þessari samþjöppuðu lýs-
ingu:
I vofia styrjaldarsýnanna reyndl ég a8
drekk'a skynlunum mlnum i austrænni
heimspeki (Weltverneinung) en hvar
hJaut sá draumur aO enda nema t
Schopenhauer? Heldur en glatast með öllu
greip ég nú í angist minni dauðahaldi i
vonina á oíurmennið. En hvað kom fyr-
ir? Lærdómar þeir sem hafa verið dregnir
út af tilraunum de Vries og Mendels
sýndu mér elnn góðan veöurdag fram á
að Darwlnisminn er nákvæmlega jafn-
skeikull og fyrsta bók Móse en hver getur
trúað á ofurmennlO upp úr þelrrl vltn-
eskju? Jafnvel ekkl Nietzsche sjálfur! Svo
að hin heilaga kaþólska klrkja bjargaðl
mér frá aO veröa aö almennu dansíifli i
miðe\Tópiskum nátthöllum —.
Smásögurnar frá þessum árum
munu að áliti höfundarins sjálfs
hafa verið fremur veigalítill þáttur
í störfum hans. I handritinu Rauda
kveríð hefur hann gert fyrstu tilraun
til bókmenntalegrar lýsingar á innri
þróunarsögu sinni fram til þess tíma,
er hann snerist til katólskrar trúar.
I
4. Umhverfið í Reykjavík.
Svartsýni og lífhrœðsla.
Það er síður en svo meginhlutverk
Rauða kversins að bregða upp raun-
sæjum myndum af ýmiss konar um-
hverfum. Höfuðáherzla er lögð á
innra líf höfundarins sjálfs og and-
lega þróun hans. En einstakar, mik-
ið til sjálfstæðar skissur af ákveðn-
um kringumstæðum og mönnum
fljóta þó með, einkum frá skólaár-
unum í Reykjavík. Vikið er t.d. að
umræðuefnum i afmælisveizlu ungs
embættismanns. Það eru ungir,
frjálslyndir menntamenn, sem þar
eru saman komnir:
Riflst var um Það i bróðerni hvort
Nietzsche værl Krlstur hinna komandl
tima eða ,hinn fyrlrheitni' and-Krlstur.
Einn skammaði Brandes, annar nefndi
hann siðbótarmann. En allir komu sér
saman um að Lenin væri freisishetja en
ekkl bófi, stórmenni er tryöl á hugsjón.
4 áfr.
Hið síðastnefnda var sérstaklega
tímabært. Eftir öllum sólarmerkjum
að dæma á lýsingin við árið 1918, er
hörkudeilur voru háðar í íslenzkum
dagblöðum um bolsevismann. Hitt
gæti fremur vakið furðu að minnzt
er á Nietzsche og Brandes í sömu
andrá; þeir virðast tæplega hafa
getað verið mönnum svo ofarlega í
huga einmitt um þessar mundir. En
samstæða þessi er býsna táknræn
fyrir snertingu íslands við evrópska
menningarstrauma. Þeir leggja ekki
alltaf leið sína norður þangað þeg-
ar í stað og í réttri tímaröð. Skyndi-
lega getur komið leysing í fljót
þróunarinnar og margvísleg erlend
áhrif, sem upphaflega voru sjálf-
stæðar stefnur auðkennandi ákveðin
tímabil, steypzt yfir landið í einum
flaumi. Trúlega er þessú að nokkru
leyti eins farið um flestar fámennar
þjóðir, er byggja jaðra stórra menn-
ingarsvæða. En sérstaklega áberandi
hlýtur það að verða í litlu fjarlægu
landi, er á sér jafn rótgróna. heil-
steypta ^og sérstæða andlega menn-
ingu og ísland. Á íslandi einkennist
tímabilið frá aldamótum fram yfir
fyrri heimsstyrjöld einmitt af því,
að einangrun landsins var snögglega
rofin á öllum sviðum. Heims-
styrjöldin setur skýrari mörk milli
gamals og nýs í sögu Islendinga en
flestra annarra þjóða. Ekki má
gleyma því, að árið 1918 vannst
einn mikilvægasti sigurinn í þraut-
seigri og rrarkvissri baráttu lands-
manna fyrir þjóðfrelsi sínu. Þá varð
ísland sjálfstætt ríki í konungssam-
bandi við Danmörk.
Halldór áleit s:g bersýnilega ekki
hafa haft neinn verulegan ávinning
af umgengni við jafnaldra sína í
Reykjavík á því skeiði, er hér um
ræðir:
Ég umgekst einvörðungu háifmentaða
menn, unga einsog ég var sjálfur, menn
er lærðu og ætluðu sér að verða höfuð
lýðsins og merkisberar þjóðarlnnar, ef
vel tll vildi. Margt gott hefði mátt um þá
segja, — áður hafði mér sýnst hlð besta
um þá. Á marga þessara félaga hafði ég
trúað eins og á hálfguði, nú döknaði
snöggiega sýn min á Þelm, framferðl
þeirra, svo andvaralaust, blés mér andúO
I brjóst, já, næstum vlðbjóöl.
4 LANJDNEMJÍIN.