Unga Ísland - 01.05.1944, Blaðsíða 24

Fjörefni (Vitaminer)
Eftir ARNE TALLBERG.
Fyrir rúmum þrjátíu árum, eða árið
1912, sat ungur pólskur efnafræðingur í
London, að nafni Kasimir Funk, og hugs-
aði um, hvað væri heppilegasta nafn á efni,
sem hann hafði frámleitt úr hrísgrjóna-
hýði. Þetta efni hafði verið notað til að
lækna veiki eina, sein nefnist Beri Beri,
og sem er mjög skæð og útbreidd í Austur-
Asíu. Jafnvel þótt efni þessu væri spraut-
að í sjúklingana í mjög smáum skömmt-
um þá veitti það skjótan bata. Funk áleit,
að þetta efni tilheyrði efnaflokki, sem efna-
fræðingar nefna amínefni. Hann sá, að í
þessu efni var lífsmagn, sem var þýðingar-
mikið fyrir lífverur. Þess vegna hugkvæmd-
ist honum að nefna j)að lífefni eða fjörefni
(vitamine). Upprunalega var þetta nafn
aðeins notað um það efni, sem Funk hafði
framleitt, en brátt færðist það yfir á mörg
önnur efni, sem mannslíkaminn verður að
fá í smáskömmtum í fæðunni, til jæss að
halda fullri heilbrigði.
Allt frá fornöld höfðu menn þekkt sjúk-
<lóma, sem virtust stafa af skorti á ein-
hverju efni í fæðunni. Það var t. d. al-
kunnugt, að sjómenn og heimskautafarar,
sem gátu ekki fengið nýtt grænmeti. veikl-
uðust smámsaman af sérkennilegri veiki.
sem nefnist skyrbjúgur. Fylgdi honum slén
og þreyta í öllum líkamanum, þrautir í liða-
mótum, bæðingar út um húðina og }>ó
fyrst og fremst úr tannholdinu. Tannholdið
og kjálkarnir bólgnuðu og tennurnar losn-
uðu og duttu úr sjúklingnum. í landkönn-
unarferð hins mikla landkönnuðar, Vasco
da Gama, þegar hann sigldi suður fyrir
Góðrarvonarhöfða til Indlands árið 1497.
dóu yfir 100 menn á skipinu hans úr j>ess-
ari veiki. Mjög snemma á öldum fundu
menn og, að bezta meðalið við skyrbjúg
var nýtt grænmeti og nýir ávextir, einkum
sítrónur. En menn vissu ekki hvað j>að
var í grænmetinu og ávöxtunum, sem lækn-
aði veikina. Um aldamótin 1700 var uppi
í Svíþjóð merkur læknir, að nafni Nils
Rosén von Rosenstein. Iíann var einkum
mikill barnalæknir, og hefur skrifað fræga
bók um barnasjúkdóma. í þeirri bók segir
hann, þar sem hann talar um ensku sýk-
ina, beinkrömina (rakitis), að mjólk iir
kúm, sem bíti grænt gras af jörðunni, sé
sérstaklega gott við |>essari veiki. „Það
hlýtur að vera eitthvað í hinuin græna
grasasafa, sem læknar veikina", segir hann.
En hann hafði enga hugmynd um, hvað
þetta „eitthvað" var.
í tvö hundruð ár höfðu menn vitað, að
lýsi úr fisklifur var einkar gott meðal við
ensku sýkinni. Reynsían hafði kennt mönn-
um ]>etta, en enginn vissi livað það var í
lýsinu, sem liafði þessi áhrif.
Menn byrjuðu fyrst að fá ráðningar á
þessum gátuin um 1880, þegar hollenzki
læknirinn Kristján Eikman varð herlæknir
á Java. Þar kynntist hann Beri Beri veik-
inni, sem er mjög útbreidd í Kína, Japan
og hollenzku Austur-Iú'díum, þar sem fólk-
ið lifir mest á afhýddum og gljáfægðum
hrísgrjónum.
Eikman athugaði ]>að. að greinileg Beri
78
UNGA ÍSLAND