Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1924, Blaðsíða 109
UM NÝYRÐING.
75
lagt út með kryfja eða krjúfa til
mergjar í óeiginlegri merkingu,
cg bendir það beint til að taka
upp samstæðu sögnina.
Það er kostur við hljóðskiftis-
•orðmyndan að bún fer ekki með
neinn í gönur. Það er enginn
þokulæðingur utan um nýyrðið.
Orðið er hreinlega nýtt, svo að
merkinguna verður að fá að vita;
en að henni fenginni, er hægt að
j'áða af orðinu, hví heiti svo.
Orðið freistar einkis manns til að
geta sér til merkingarinnar, eins
og isamskeytingar æfinlega gera,
því þeir eru eftir eðli sínu meira
til ummerkingar í tungunni held-
ur en til nýyrða. Svo er til dæm-
is um nýyrðið gas. Enginn skil-
ur það nema honum sé sagt það,
en hver íslenzkur alþýðumaður,
sem vanist hefir á að bera hlust
við móðurmáU sínu, skilur þá
þegar í stað til liverrar einkunn-
ar hlutarins orðið vísi, og sama
er um öll hljóðskiftisorð, jafnt
hvort þau eru forn eða ný.
Einn er kostur ótalinn enn, sem
horfir til nýyrðingar. Hann er
sá, að taka upp aftur sterkar
sagnir, sem farið hafa undir lok
í málinu eða. eru ekki hafðar nú.
Það er alveg eins snjalt að taka
þær upp aftur, í líkum merkingum
og stofnar þeirra vísa til, eins og
að nýyrða vel. Þær eru til í öll-
um liljóðskiftisflokkunum, eins og
kunnugt er. Margar sterkar sagn-
ir eru ra-beygar og hafa þá tvenn-
an afruna, því isagnbeygingin ræð-
ur honum; og er takandi eftir því
þeim, sem nýyrða, því ra-beyg-
ingin er myndfrjó bæði sakir til-
líkingar r-sins og svo að r og ð
skiftast á, stundum svo að tvö orð
verða úr sömu mynd í rauninni;
til dæmis að taka sögnina gjósa.
Iiún er bæði sterkbeyg og ra-
beyg: g'jósa, göra, görinn. Af
sterkri beyigingu eru: gassi,
gjóstr, gjós-æð s.s., blóðtökuæð,
guss, gyss, gustr, gusa og gos, sem
allir kannast við, og af ra-beyg-
ingu: geð; ger eða gör; göróttr
eða geróttr, og- svo sög-nina gera,
eig. vekja e-u, gang. ger eða líf,
svo alm. að starfa; ker, karl (eig.
bruggari), kerla, af sama stofni;
gómstafirnir víxlast oft í stofn-
uppliafi, sbr. ensk. girl. 'Slíkt
stafvíxl gæti og komið að liði í
nýyrðingu. Enn fremur er af ra-
beygingunni: goð (það sem vek-
ur ger eða gefur önd), guð. Gutti
(istytt úi' Guttormr, Goðþormr),
g'jóðr (fálka heiti, af því hversu
liann geysist að bráð sinni, lík-
lega) ; gaurr (geðillur maður),
gorr (meltingarlög'ur og moltin
fæða, sbr. gorvömb); geirr (lag-
vopn eig. það ,sem geisar eða
geyst er fram, sbr. gorgeir), þar
af geiri af lögun vopnsins, sbr.
setgeiri, túngeiri. Loks er orðið
gýll, ranglega ritað gíll í Orðakv.
F. J. og í bág við venju, tillíkt
líklega úr gýrill eða gýrl, gýll og
merkir eig'. g'jósandi eða gjós,
geislagjós í skýjum, ;sbr. sjaldan
en gýll fyrir góðu nema úlfur á
eftir renni. Úlfur heitir geisla
gjósin eð-a kjósin eðakvosm
austur af sól, vitaskuld. 1 dÖnsku
er orðið g'jæíle (tálkn), lieitir svo
af því það geysir vatn eða sjó út
undan tálknlokum fisksins.