Neytendablaðið - 01.12.1983, Blaðsíða 63

ákveðnu marki til kaupa í einu
eða fleiri tilteknum fyrirtækj-
um samkvæmt samningi þeirra
við lánveitanda.
Samkvæmt þessu taka
nýjustu lög um þetta efni ekki
aðeins til hefðbundinna af-
borgunarviðskipta, heldur
einnig til viðskipta, sem að
formi til eru staðgreiðsluvið-
skipti, en fjármagnið til kaup-
anna kemur úr ýmsum láns-
uppsprettum í tengslum við
kaupin. Notkun lánskorta
(kreditkorta) fellur hér undir.
Þessar lagabreytingar hafa
einkum verið gerðar með hags-
muni neytenda fyrir augum.
Hér er um flókin málefni að
ræða og ekki gerlegt að gera
þeim viðhlítandi skil nema í
alllöngu máli. Þess eins skal
getið hér, að mikil áhersla er
lögð á, að fyrir liggi glögglega,
hvaða kostnað neytendur bera
vegna þeirra viðskiptaforma,
sem lögin taka til.
Lausn ágreiningsmála. Svo
sem áður er getið um skiptir
það neytendur miklu máli að
eiga völ á greiðum, ódýrum og
skjótvirkum leiðum til þess að
fá úrlausn á umkvörtunarefn-
um sínum. Góðar efnisreglur
til styrktar neytendum ná ekki
tilgangi sínum, ef flókið, hæg-
gengt og kostnaðarsamt
réttarfar hamlar því, að neyt-
endur leiti réttar síns í eins-
tökum deilumálum. Segja má,
að í grófum dráttum sé sér-
stakri meðferð „neytenda-
mála“ hagað á tvennan veg á
Norðurlöndum.
Annars vegar hefur í öllum
löndunum utan íslands verið
komið á fót sérstökum nefnd-
um utan hins almenna dóm-
stólakerfis til þess að leysa úr
deilumálum neytenda og fyrir-
tækja á víðtækum grundvelii.
Hér er um að ræða „Konsum-
entklagonámden" í Finnlandi,
„Forbrugernævnet" í Dan-
mörku og „Forbrukertvistut-
valget“ í Noregi, en allar þess-
ar stofnanir voru settar á fót
með sérstökum lögum. í Sví-
þjóð starfar „Almánna rekla-
mationsnámden“ samkvæmt
sérstökum samþykktum.
Verksvið, starfshættir og
skipulag þessara nefnda er í
meginatriðum svipað í löndun-
um fjórum. Úrlausnir þeirra
hafa ekki réttaráhrif sem dóm-
ar nema úrlausnir „Forbruker-
tvistutvalget“, sem í lögum eru
látnar hafa sömu áhrif og dóm-
ar séu þær ekki bornar undir
dómstóla innan tiltekins
skamms frests. Þess ber þó að
gæta, að úrlausnum nefndanna
mun undantekningalítið vera
fylgt í reynd, þannig að í fram-
kvæmd hefur þessi munur ekki
skipt svo miklu máli.
Hins vegar hefur, jafnhliða
afgreiðslu þrætumála milli
neytenda og fyrirtækja á veg-
um nefnda þessara og annarra
aðila með svipuðu sniði, verið
unnið að því að greiða fyrir
afgreiðslu minniháttar mála
fyrir almennum dómstólum
með breytingum á réttarfars-
löggjöf. Með slíkum breyting-
um er að því stefnt, að einfald-
ara, ódýrara og fljótvirkara
verði að reka sérstök minni-
háttar mál fyrir almennum
dómstólum. Ekki munu réttar-
farsreglur af þessu tagi hafa
verið teknar upp í öllum fjór-
um ríkjunum. Svíar urðu fyrst-
ir til að setja reglur um þess
konar málsmeðferð árið 1974
með lögum „om ráttegangen
í tvistemál om mindre
várden“.
Réttarstaða neyt-
enda hér á landi.
Hér að framan hafa helstu
þættir norrænnar neytendalög-
gjafar verið reifaðir í stuttu
máli. Margt vantar í þá
frásögn. Þess er rétt að geta,
að á síðustu árum hafa komið
fram nokkrar efasemdir á
Norðurlöndum um gagnsemi
þessarar löggjafar. Menn hafa
m.a. velt því fyrir sér, hvort
lagareglurnar hafi í reynd orð-
ið þeim neytendum til fram-
dráttar, sem mesta þörf hafa
fyrir aðstoð. Þetta minnir á, að
nauðsynlegt er, að gaumgæfi-
leg athugun fari fram á öllum
aðstæðum og atvikum, áður en
lagasetning er ákveðin. Ella er
hætt við, að sett verði lög, sem
ekki eru í tengslum við raun-
veruleikann eða annars efnis
en aðstæður krefjast. Þá verð-
ur að vara við því, að erlend
löggjöf sé lítt eða ekki breytt
notuð sem fyrirmynd hér-
lendrar lagasetningar án þess
að tekið sé tillil til aðstæðna
hér á landi, sem oft eru mjög
frábrugðnar því, sem gerist í
stærri þjóðfélögum, þótt skyld
megi teljast.
Um skipan mála hérlendis er
skemmst frá því að segja, að
fátt hefur hér verið tekið í lög
sambærilegt við þá norrænu
neytendalöggjöf, sem lýst
hefur verið. Þó hefur verið sett
löggjöf, sem er hliðstæð nor-
rænu lögunum um markaðs-
slarfsemi. Er þar átt við 5.
kafla laga nr. 56 frá 16. maí
1978, um verðlag, samkeppnis-
hömlur og óréttmæta við-
skiptahætti. Sá kafli ber yfir-
skriftina: Óréttmætir við-
skiptahættir og neytenda-
vernd. Þessi lagaákvæði ættu
að vera neytendum nokkurs
virði, ef vel tekst til um fram-
kvæmd þeirra. Af forsögu lag-
anna verður ráðið, að þau hafi
átt að vera fyrsta skrefið í átt
til aukinnar verndar neytenda.
Þá kemur og fram, að ekki hafi
verið talið rétt af sparnaðar- og
hagkvæmnisástæðum að koma
á fót sérstökum stofnunum til
að annast framkvæmd þessara
mála. Var framkvæmd mála
varðandi verðlag, samkeppni
og óréttmæta viðskiptahætti
falin sömu aðilum, og er fram-
kvæmdin nú í höndum Verð-
lagsráðs, Verðlagsstofnunar og
Þriggja manna nefndar. Em-
bætti umboðsmanns neytenda
var því ekki komið á fót.
Hins vegar var ákveðið með
lögum þessum, að sérstök
deild innan Verðlagsstofnun-
ar, Neytendamáladeild, ann-
aðist málefni samkvæmt 5.
kafla laganna. Samkvæmt
lögunum hefur Verðlagsstofn-
un svipaða stöðu og heimildir
varðandi framkvæmd 5. kafla
laganna og umboðsmenn neyt-
enda á Norðurlöndum.
Ekki hafa neinar þær breyt-
ingar verið gerðar á einkarétt-
arlegri löggjöf til að auka rétt
neytenda, sambærilegar við
þá lagasetningu, sem Norður-
lönd hafa komið á. Frumvarp
til laga um afborgunarkaup var
lagt fyrir Alþingi fyrir nokkr-
um árum. Ekki varð það að
lögum. Nú mun unnið að
undirbúningi frumvarps í lík-
ingu við þau lög, sem nýverið
hafa verið sett á Norður-
löndum um þetta efni og hér
að framan hefur verið minnst
á. Þá njóta neytendur hér á
landi ekki hliðstæðs hagræðis
við lausn deilumála og gerist á
Norðurlöndum. Þess ber þó að
geta, að á afmörkuðum sviðum
munu kvörtunarnefndir og
gerðardómar að einhverju
leyti hafa starfað hér á landi.
Af því sem hér hefur verið
rakið má ljóst vera, að réttar-
staða neytenda hér á landi er
lakari en annars staðar á
Norðurlöndum. Það þýðir
samt sem áður ekki, að hags-
muna neytenda sé að engu
leyti gætt í íslenskri löggjöf.
Mörg þau lög og lagaákvæði,
sem um getur í III. kafla þess-
arar greinar, verða að teljast
mikilsverð frá sjónarhóli neyt-
enda. Sjálfsagt eru skiptar
skoðanir um það, hvort þörf
sé á að bæta réttarstöðu neyt-
enda og hvar réttarbætur séu
helst aðkallandi. Staða neyt-
enda að öðru leyti er utan við-
fangsefnis þessarar greinar.
Helstu hcimildir.
1. Lennart Grobgled, Kons-
umentratt, 2. útg. Lundur
1977.
2. Konsumentret i Norden,
NU B 1979:5, Stokkhólmur
1979.
3. Tvistlösning pá konsument-
omrádet i Norden, NU B
1980:14, Stokkhólmur
1980.
4. Forbrugerkommissionens
betænkning III - Forbrug-
erens retsstilling og rets-
beskyttelse-, Kaupmanna-
höfn 1975 (danskt álit).
5. Kredittkjöp m.v. Norges
offentlige utredninger,
1977:12 (norskt álit).
6. Páll Sigurðsson, Þættir úr
fjármunarétti I, Reykjavík
1978.
61