Bændablaðið - 18.03.1997, Qupperneq 10

10
Bœndablaðið
Þriðjudagur 18. mars 1997
Framleiðsluverðmæti græna geirans um einn
milljarður
ísland er eyja nyrst í Atlants-
hafi. Lega landsins og örðug sigl-
ing um úfið úthaf á opnum skipum
og ófullkomnum, mótaði strax af-
stöðu Iandnámsmanna til landsins,
gagna þess og gæða.
Vegna fjarlægðar við önnur
lönd og erfiðleikanna við að skipta
við þau á vörum, lærðu landsmenn
strax að búa að sínu.
Þeir voru flestir af bændum
komnir og kunnu því til verka í því
umhverfi sem þeir mættu hér. Og
landið var (og er) gjöfult og gott,
þeim sem kunna til verka og gæta
hófs og jafnvægis í skiptum við
það. “Það var viði vaxið milli fjalls
ogfiöru", segir í Landnámu. Efhi
var því nóg til húsagerðar, grjót,
torf og innviðir, allt sótt beint til
umhverfisins. Kvikfénaður gaf af
sér allt til fæðis, klæða og skæða,
ásamt veiðinni í vötnum og ám.
Eldsneyti fékkst með nýtingu
sauðataðs, mótekju, hrísrifi og við-
arkolagerð í skógum landsins. En
þar upphófst raunasagan.
Menn undu reyndar glaðir við
sitt lengi vel, en svo fór að ekki var
gætt hófs. Skógamir eyddust, ekki
var plantað í stað þeirra trjáa sem
felld vom, viðarkolagerð gekk
nærri gróðri og brenndi oft út frá
sér.
Hrísrif til eldiviðar skildi land-
ið eftir flakandi í sámm, svo það
fór að blása upp. Eldgos og harð-
indi mögnuðu áhrifin, svo margt
lagðist á eitt við að fletta fóstur-
jörðina klæðum.
Svo að nú er mikill hluti lands-
ins örfoka sandar, gróðurlitlar
heiðar og skóglausir mýraflákar.
Fátækt og hnignun hinna
myrku miðalda, drepsóttir, hungur
og kuldi, gekk nærri landi og þjóð,
fólk átti ekki annarra kosta völ en
reyna að skrimta af á því sem
hendi var næst. Sjálfsbjargarvið-
leitnin á enga samleið með forsjá
og íyrirhyggju. Miskunnarlaus
óáran svarf viðkvæmni og mýkt af
mönnum og náttúru svo skein í stál
og stein. Þegar upp stytti óstjóm
og harðæri og aftur fór að fjölga í
híbýlum og högum, héldu jafnvel
hlýir vorvindar áffam við að feykja
moldinni burt, þar sem hún var
opin og óvarin. Búpeningur sótti
sinn skerf í gróðurinn og stýfði af.
En skilaði líka áburði til jarðar-
innar.
Oftúlkun nútímans á þætti beit-
ar í landeyðingu er illa rökstudd,
skemmir og tefur fyrir annars
góðri meiningu og málstað margra
sem vilja ljá uppgræðslu lið, en
hættir til að horfa framhjá stór-
tækari skaðvöldum, sem frekarr
þyrfti að ráðast gegn.
Nú í seinni tíð hafa landsmenn
þó séð að sér á margan hátt í sam-
búðinni við landið. Byrjað er að
planta til skóga með góðum
árangri. Túnrækt og tijáreitir við
bændabýli klæða láglendi landsins
að stómm hluta og skrúðgarðar
þéttbýlisbúa öllum til augnayndis,
setja hlýlegan svip á borgir og bæi.
Með bættum efnahag og breyttum
lifnaðarháttum á þessari öld, horfir
margt til bóta, en mannvirkjagerð
ýmiss konar tekur freklegan toll af
gróðurþekju og lífríki landsins, oft
að óþörfu vegna hroðvirkni í und-
irbúningi ónógra rannsókna og iít-
illar íyrirhyggju.
Framlög hins opinbera til nátt-
úruvemdar em alla tíð skorin við
nögl, svo að margt verður til að
hægt miðar til úrbóta.
Ræktun lands hefur að lang-
stærstum hluta verið í framkvæmd
og eigu bænda. Af um það bil
1.500 ferkílómetrum ræktaðs
lands, em tún um 1.360 km2 og
garðlönd 120 km2 og bændaskógar
í ömggum uppvexti hylja nú marg-
ar jarðir. Einnig hafa bændur
gengið á undan með góðu fordæmi
með ítölu i beitilönd og beitar-
stjómun, þó enn megi betur gera.
Það kemur því úr hörðustu átt
að kenna bændum um allt sem
miður fer í landeyðingu á Islandi.
Þar hafa máttarvöld og stjóm-
völd verið stórvirkari. Blöndu-
virkjun er nýlegt og sorglegt dæmi
um stefnu stjómvalda og tillits-
leysi við landið. Þar er þörfm brýn
á hugarfarsbreytingu.
Þessi blinda sókn í stóriðju og
álver hingað og þangað um landið,
er slík ógn við náttúm þess og
framtíðarbúskap í landinu, að hér
verður að staldra við. Fari því fram
sem stjómvöld ráðgera um virkj-
unarffamkvæmdir og lagningu sæ-
strengs til Evrópu, þá verða af því
svo hrikaleg náttúmspjöll að óbæt-
anlegt er og verður.
Hvemig það má vera að vel
menntuð þjóð og meðvituð um
sögu lands og lýðs, skuli ljá máls á
slíkum áformum, það er ofar öllum
skilningi.
En þessar hugmyndir knýja á
um uppgjör og framtíðarsýn í land-
nýtingu og náttúmvemd. Lengur
verður ekki undan því vikist að
gera markvissa landnýtingar-
áætlun, sem tekur mið af fjöl-
breyttri náttúm landsins til
vistvæns landbúnaðar, ferða-
mannaþjónustu, jarðfræðirann-
sókna og margs konar vísindastarf-
semi, útivistar og heilbrigðra lífs-
hátta. Því að ef stóriðjuleiðin er
valin, verður ekki aftur snúið til
hreinleika sérstöðu þeirrar, sem
þetta eyland hefur frá náttúmnnar
hendi. Málmbræðsluverksmiður,
settar niður af pólitísku handahófi
hér og hvar um landið, kæmu
endanlega í veg fyrir það. Þess
vegna eru síðustu forvöð að gera
sér grein fyrir hættunni og varast
vítin. Forfeðmm okkar er legið á
hálsi fyrir að hafa eytt hér skógum
og rúið landið gróðri. Þeir eiga sér
samt þær málsbætur, að þá var um
líf eða dauða að tefla í sárri neyð.
Nú búum við í tæknivæddu
allsnægta þjóðfélagi, eigum
margra kosta völ og höfum
menntun, þekkingu og reynslu til
að nýta okkur fjölbreytta
möguleika. Því skyldum við þá
með vanhugsuðum skyndi-
ákvörðunum gera landið að sorp-
haug fyrir erlenda stóriðju?
Misvitrum valdhöfum má ekki
líðast að spila þannig frítt með
þetta fjöregg þjóðarinnar. Hver
hugsandi þegn verður að taka til
þess afstöðu og láta í sér heyra.
Eða hvemig má það vera, að sú
þjóð sem hér bjó öldum saman svo
til eingöngu við landbúnað og rót-
gróna bændamenningu, skuli nú
svo heilaþvegin að hún þorir ekki
að nefna bændur og landbúnað
sem valkost, þegar atvinnuupp-
bygging framtíðarinnar er til um-
ræðu?
Jafnvel með því fomaldarverk-
lagi og vankunnáttu, sem við-
gekkst langt fram á þessa öld, þá
var það landbúnaðurinn sem var
undirstaðan og hélt Iífinu í lands-
mönnum. Nú höfum við tekið
nýjustu tækni og vísindi í okkar
þjónustu og höfum alla burði til að
lifa hér af landsins gæðum í fiillri
sátt við lögmál náttúrunnar. Er
þjóðin þá virkilega orðin svo
úrkynjuð, að hún kunni ekki
lengur að lifa í þessu landi? Þá er
voðinn vís. Langlundargeð bænda
og einhvers konar uppgjöf gagn-
vart atvinnurógi og óstjóm, er
mikið undrunarefni.
Bændaforystan, dáðlaus og
ráðlaus, heldur að sér höndum og
hefst ekki að. Má með sanni segja
að lítið leggist fyrir kappann. Og
sæmra væri að láta að sér kveða
við framtíðarstefnumótun í um-
hverfisvemd, landnýtingu, at-
vinnuuppbyggingu og öðm sem til
framfara horfir. Sú stefnumótun
þolir enga bið. Yfir hálendinu
vofir flóðbylgja vatnatilflutninga
og uppistöðulóna og niðri í byggð
verður fólksflótti og auðn, ef stór-
iðjudraumurinn verður að vem-
leika. Við berum öll ábyrgð á af-
leiðingunum, hlutleysi firíar engan
frá því. Nútíminn er örlagavaldur
framtíðarinnar, sem böm okkar og
bamaböm súpa seyðið af, frá eitur-
menguðum vatnsbólum og ryk-
mettuðu andrúmslofti. Eða, sýnum
við þann manndóm, að helga þeim
grænan gróðurreit iðandi af lífi og
grósku og tærar uppsprettulindir
mennta, menningar og visku?
Okkar er að velja.
Guðríður B. Helgadóttir
Austurhiíð 2, Blöndudal
Fjárklippur,
brýnsluvélar-
kambar og
hnífar.
Lister Nova
barkaklippur kr.
81.418 m.vsk
Vélavarahlutir,
Sævarhöfða 2,
sími 525 8040
INGVAR HELGASON HF *fV 1956 - 1996
ÁRA
Kattasnikjudýn getur
valdið fðsturlðti í sauðfð
og sauðfjárbændum
miklum skaða
Nú, þegar styttist í sauðburð,
er við hæfi að minna fjár-
bændur á þá óbeinu hættu
sem sauðfé landsmanna getur
stafað af köttum í fjárhúsum.
Hættan er fólgin í örsmáu
sníkjudýri sem lifir í köttunum.
Berist það í ær á meðgöngu
getur það leitt til fósturláts eða
vansköpunar, séu ærnar að
smitast í fyrsta sinn.
Bændabiaðið hafði samband
við Karl Skímisson dýrafræðing á
Tilraunastöðinni á Keldum og bað
hann að lýsa lífsferli sníkjudýrsins
sem gengur undir nafninu bog-
frymill en ýmsir kannast einnig við
fræðiheitið sem er Toxoplasma
gondii.
Bogfrymill er einfrumungur
sem lifir og fjölgar sér í meltingar-
vegi katta hér á landi. Á þeim
vikum sem líða frá því að
köttur smitast þar til
hann hefur öðlast
mótstöðu gegn
sníkjudýrinu,
skiljast ókjör af
þolhjúpuðum
snikjudýrum út
í skít kattarins
og geta þeir
lifað mánuðum
og jafnvel
árum saman í
umhverfinu.
Berist þeir
niður í menn,
kindur og geitur,
eða ofan í ýmsa
villta fugla eða
villt spendýr,
fjölgar bog-
frymillinn sér í þeim
með kynlausri æxlun og
til verða svonefndir vefja-
þolhjúpar sem taka sér bólfestu
víða í líkama dýranna sem smitast.
Stundum smitast fóstur þessara
dýra líka og þegar slíkt gerist getur
sníkjudýrið valdið van-
sköpun og fósturláti.
Kettir smitast
væntanlega oftast
við að éta nagdýr
eins og haga-
mýs sem í eru
vefjaþol-
hjúpar. Mest-
ar líkur eru á
að ungir
kettir dreifi
þolhjúpum
því að eldri
kettir öðlast
mótstöðu
gegn sníkju-
dýrinu þar
sem stöðugt
smit er í gangi.
Þótt kettir
reyni yfirleitt að
grafa úr sér skítinn
getur það þó hæglega
gerst að þolhjúpar bog-
frymilsins berist með einhverju
móti í fóður eða vatn sauðfjárins.
Gerist slíkt að vetrarlagi í hjörðum
sem hafa aldrei komist í kynni við
bogfrymlasmit, eða ef mörg ár eru
liðin frá því að hjörðin smitaðist
síðast, getur það leitt til fósturláts.
Á hverju ári kynnast nokkrir
íslenskir sauðfjárbændur því fjár-
hagslega tjóni sem bogfrymillinn
veldur þegar kindur í hjörðinni
byrja að láta lömbum eða lömbin
fæðast vansköpuð. Lítið er þó
vitað um hversu umfangsmikið
þetta tjón er hér á landi.
Einfalt ráð sem dregur veru-
lega úr hættunni á að bogfrymill
orsaki fósturlát er að vera ekki
með ketti á bæjum þar sem sauð-
fjárbúskapur er stundaður. Jafn-
framt þarf að vera vel vakandi fyrir
því að halda flökkuköttum frá fjár-
húsum. Færu allir bændur efitir
þessu minnka smitlíkumar smám
saman því að það em eingöngu
kettir sem viðhalda bogfrymla-
smiti hér á landi.
Að endingu skal á það bent að
ýmsar aðrar orsakir geta verið fyrir
lambaláti hér á landi.