Bændablaðið - 02.03.1999, Blaðsíða 16

16
BÆNDABLAÐIÐ
Þriðjudagur 2. mars 1999
nautar félagsins höfðu einnig mál-
frelsi og tillögurétt, sú skipan
hefur haldist síðan og er reyndar
enn við lýði.
Nefndin sem samdi tillögur að
lagabreytingunum gerði reyndar
einnig tillögur að öðrum þáttum í
félagskerfinu, m.a. tillögur um
starfsreglur fyrir ráðunauta BÍ og
fyrir héraðsráðunauta á vegum
búnaðarsambandanna, sem í
auknum mæli skyldu annast leið-
beiningaþjónustuna. Hún gerði
ráð fyrir hreppabúnaðarfélögun-
um, sem grunneiningum, en einnig
starfsemi búfjárræktarfélaga og
fóðurbirgðafélaga og lagði grunn
að búfjárræktarlögum, sem fyrst
voru sett 1931.
Jarðræktarlög og búfjárræktar-
lög urðu hyrningasteinar allrar
leiðbeiningastarfsemi í þágu land-
búnaðarins og faglegra sem efna-
legra framfara lengst af aldarinnar
þó að margt annað í löggjöfinni
kæmi þar einnig til er rekja má til
starfa Búnaðarþings og tillagna frá
því.
Endanlegt jyrirkomulag
Á Búnaðarþingi 1937 var lög-
um BI enn breytt nokkuð og nú
tekin upp sú regla að fjöldi fulltrúa
hvers búnaðarsambands á Búnað-
arþingi skyldu vera í hlutfalli við
bændafjölda (kjósenda) þannig að
einn kæmi fyrir hverja 300 bændur
og einn fyrir brot úr þeirri tölu (sé
það meira en 1/3 tölunnar). Eftir
þessari reglu urðu búnaðarþings-
fulltrúar 25 á næsta þingi og sá var
síðan fjöldi þeirra alla tíð til 1994.
Hátíðarþing
Þegar Búnaðarþing var hálfrar
aldar var þess minnst með auka-
þingi sem haldið var á Egilsstöð-
um á Völlum dagana 1. og 2.
september 1949. A því hátíðar-
þingi var samþykkt að framvegis
yrði þingið haldið árlega. Önnur
þing hafa verið háð í Reykjavík
utan aukaþing sem haldið var í
Amesi í Gnúpverjahreppi 26. og
27. ágúst 1994 þegar samþykkt var
sameining Búnaðarfélags Islands
og Stéttarsambands bænda.
Annað hátíðarþing var haldið
15. ágúst 1987 til að minnast þess
að þá höfðu búnaðarsamtök starfað
á Islandi samfellt í 150 ár. Meiri
hátíðarbrigði voru þó að landbún-
aðarsýningu sem þá var haldin í
Reykjavík af sama tilfeni.
Rit um Búnaðarþing
Þegar Búnaðarþing hafði
starfað í 50 ár gaf Búnaðarfélag
Islands út ritið „Búnaðarþing
hálfrar aldar minning" er kom út
1952. Þar ritaði Steingnmur Stein-
þórsson, búnaðarmálastjóri, sem
þá var forsætisráðherra landsins,
inngang og segir m.a.:
„Fyrstu Búnaðarþingin sátu
því nær eingöngu embœttismenn,
og ýmsir œðstu embœttismenn
þjóðarinnar skipuðu þá oftast
stjóm Búnaðarfélags Islands. Nú
er svo um skipt og raunar fyrir
löngu sfðan, að það eru eingöngu
bœndur, sem skipa trún-
aðarstöður þessar í
virðulegustu samtök-
um bœndastéttarinn-
ar íslenzku.
Þegar Búnaðarfélag Suður-
amtsins var gert að landsfélagi (5.
júlí 1899) og nefnt Búnaðarfélag
íslands og efnt var til Búnaðar-
þings (þess fyrsta 7. júlí sama ár)
var ekki um önnur búnaðarsamtök
í landinu að ræða en það og
hreppabúnaðarfélögin sem þá voru
orðin um eitt hundrað að tölu - en
höfðu ekki með sér nein samtök.
Hreppabúnaðarfélögin voru al-
hliða framfarafélög, sem störfuðu
hvert fyrir sína sveit og stóðu
einkum fyrir hverskonar jarðabót-
um, einkum túnasléttun, nokkurri
nýrækt, framræslu og vatnsveitum
eða áveitum. Snemma fóru þau
einnig að hafa vinnuflokka til að
vinna að jarðabótum og stóðu síðar
einnig fyrir verkfærakaupum og
jarðyrkjuvéla. Mikill hvati til
stofnunar þeirra varð þegar
Alþingi fékk fjárveitingavald 1874
og tekið var að verja fé úr lands-
sjóði til að styrkja jarðabætur -
sem greiddar voru í samræmi við
skýrslur frá þeim.
Búnaðarfélag Islands var því í
fyrstu landsfélag með beinni aðild
einstaklinga (eins og BS hafði alla
tíð verið) og Búnaðarþing gat ekki
orðið fulltrúaþing með þeim hætti,
sem síðar varð, að bændur í öllum
héruðum eða landshlutum kysu til
þess. Reyndar komst sú skipan
ekki á fyrr en 1931 þegar búnaðar-
samböndin voru farin að ná til alls
landsins.
Sá háttur var því valinn á
skipan Búnaðarþings, eins og fram
hefur komið, að halda skyldi árs-
fund félagsins, sem síðar voru
nefndir aðalfundir, þai sem allir fé-
lagar þess áttu heimild til setu.
Á þeim fundi, sem átti aðeins
að halda annað hvert ár, þau árin
sem reglulegt Alþingi kom saman,
eflaust til hagræðis og til að spara
tíma og ferðakostnað, skyldi kjósa
fjóra fulltrúa til setu á Búnaðar-
þingi. Amtsráðin fjögur skyldu
svo kjósa tvo fulltrúa hvert, eins
og áður hefur komið fram. Árs-
fundimir voru ekki æðsta vald í
málum BI - heldur fór Búnaðar-
þing með það. Hlutverk þeirra var
hins vegar að gefa félagsmönnum
upplýsingar um störf og hag félags
og möguleika til að koma á fram-
færi hugðarefnum og skoðunum.
Þama skyldi ræða búnaðarmálefni
almennt og gera um þau tillögur
m.a. til Búnaðarþings, sem fjallaði
nánar um málin. Við þetta var í
meginatriðum búið til ársins 1931,
með nokkmm breytingum þó.
Er þá fyrst til að taka að ömtin
og amtsráðin áttu nú aðeins fá ár
eftir. Þau vom lögð niður 1905
eftir stjómarfarsbreytinguna 1904
og þurfti þá að finna nýja leið til að
velja fulltrúa fyrir landshlutana.
Þetta var rætt á Búnaðarþingi 1905
og vildu þá sumir að alþingismenn
kysu fulltrúana en aðrir að sýslu-
nefndir gerðu það. Þessu var þó
ekki breytt fyrr en á Búnaðarþingi
1907 og þá ákveðið að sýslunefnd-
ir kysu átta fulltrúa á þingið og
gömlu amtsráðssvæðin yrðu kjör-
dæmi og skyldu sýslunefndirnar
kjósa sameiginlega tvo fulltrúa
fyrir hvert svæði. Með þessu fyrir-
komulagi var kosið til þinganna
1908 og 1910. Hvomgar þessara
stofnana, amtsráð eða sýslunefnd-
Búnaðarþing sem kom saman nýkjörið árið 1951.
ir, vom búnaðarstofnanir hvað þá
félög og því hálfgert örþrifaráð að
fela þeim fulltrúavalið allra helst
þar sem þá þegar (1907) var ljóst
hvert stefndi því að tvö fyrstu bún-
aðarsamböndin höfðu þá verið
stofnuð, Ræktunarfélag Norður-
lands og Búnaðarsamband Austur-
lands sem bæði voru stofnuð 1903.
Síðan komu Búnaðarsamband
Vestfjarða 1907, Búnaðarsamband
Suðurlands 1908, Búnaðarsam-
band Borgarfjarðar 1910, Búnað-
arsamband Kjalamesþings 1911
og loks Búnaðarsamband Dala- og
Snæfellsness 1913 og var þá
hringnum lokað.
A Búnaðarþingi 1907 gerðu
menn sér grein fyrir að fulltrúa-
valið mundi færast til búnaðar-
sambandanna þar sem þau vom
komin og settu það ákvæði í lögin,
að ef allar sýslunefndir samþykktu
mætti fela fjórðungsbúnaðarsam-
bandi kjörið að fengnu samþykki
Búnaðarþings.
Þetta tók þó fleiri ár en ætla
hefði mátt. Reynt var að koma
breytingunum fram bæði á
þingunum 1911 og 1913 en það
var fyrst 1915 að sýslunefndir
nyrðra og eystra óskuðu að fela
Ræktunarfélagi Norðurlands og
Bsb. Austurlands kjörið og var það
samþykkt á Búnaðarþingi það ár.
Eftir þetta tók við nokkur
þæfingur um málið þing eftir þing
allt til 1931 að loks var samþykkt
að eingöngu búnaðarsamböndin
kysu til Búnaðarþings. Búnaðar-
samböndin í Sunnlendinga- og
Vestfirðinga-fjórðungum tóku þó
við kosningaréttinum af sýslu-
nefndunum 1921 en áfram héldu
ársfundir BÍ og síðan aðalfundir,
sem síðast vom haldnir árlega, að
kjósa fjóra fulltrúa en þá var tekið
að kjósa þá sem fulltrúa fyrir
fjórðungana. Um skeið, eða frá
1923-1931 áttu bændaskólamir
einn fulltrúa á Búnaðarþingi og
sátu skólastjóramir á Hólum og
Hvanneyri þingin til skiptis.
Breytingin 1931
Þriðji áratugurinn var mesti
umbrota- og átakatími í sögu
Búnaðarfélags íslands fyrr og síð-
ar. Þá var tekist harkalega
á bæði um
menn og mál-
efni og gekk
langt að tillögur komu fram um að
leggja félagið niður og fela stjóm-
arráðinu þau verkefni sem það
sinnti í umboði ríkisins eða með
styrk frá Alþingi. Þetta kom fram
þegar verið var að fjalla um jarð-
ræktarlögin er sett vom 1923, en
án efa hefur engin lagasetning átt
ríkari þátt í að hraða búnaðar-
framförum á íslandi en þau lög.
Búnaöarþing á
tímamótum
Önnur grein
eftir Jónas
Jónsson, fyrrv.
búnaöar-
málastjóra
Tekist var á um það hvort rétt væri
að sýna félaginu, sem nú var ótví-
rætt orðið líðræðislega skipað fé-
lag íslenskra bænda og stjómað af
þeim, þann trúnað að fara með þá
miklu fjármuni sem jarðræktarlög-
in óneitanlega færðu til bænda.
Lausnin fékkst með íhlutunarrétti
landbúnaðarráðherra til að skipa
einn af þremur stjómarmönnum
BI. Frá þeirri skipan var svo
horfið 1934. Jafnframt átökunum
efldist öll starfsemi BÍ og einkum
ráðunautaþjónustan meira á þess-
um ámm en í annan tíma. Allt
leiddi þetta til þess að menn lögðu
sig fram við að koma sterkari og
betri skipan á félagsmálin og
árangurinn varð m.a. nýskipan
Búnaðarþings 1931.
Þá var ákveðið; að Búnaðar-
þing skyldi skipað 14 fulltrúum,
kosnum skriflegri kosningu á
aðalfundum búnaðarsambandanna
og höfðu fulltrúar hreppabúnaðar-
félaganna einir kosningarétt. Á
Búnaðarþingi átti einnig sæti
stjóm félagsins og búnaðarmála-
stjóri án atkvæðisréttar, en ráðu-
Búnaðarþing
100 ára
Upp af því félagsmálastarfi,
sem efnt var til með stofnun Bún-
aðarfélags Islands og starfi Bún-
aðarþings, hefur hið margreynda
og þróttmikla félagsstarf bœnda
og samvinna þeirra um búnaðar-
framkvœmdir þróazt, svo að nú
eru íslenzkir bœndur innst til dala
og yzt til stranda tengdir böndum
margvíslegs samstarfs, sem hefur
létt þeim erfið og Jjárfrek land-
búnaðarstörf undanfarna áratugi.
Þau munu ekki mörg málin, er
snerta nýjungar varðandi land-
búnað eða breytta og bætta
búnaðarhætti f einhverri mynd, að
ekki megi rekja upptök þeirra og
baráttu fyrir framgangi þeirra
beint eða óbeint til Búnaðarfélags
Islands og starfs Búnaðarþings “
Metúsalem Stefánsson, þá
fyrrverandi búnaðarmálastjóri, sá
um útgáfu þessarar bókar og eftir
hann er all ítarleg yfirlitsgrein þar
sem saga þingsins er rakin í
höfuðdráttum. Hann leggur mikla
áherslu á faglega forystu Búnað-
arþings í málefnum landbúnaðar-
ins, að þingið hafi gefið sér tíma
til að gaumgæfa málin og
vandaða vinnu nefnda þess, sem
leituðu víða umsagna og studdust
við þekkingu fagmanna og þeirra
sem mesta reynslu höfðu og yfir-
sýn á hverju sviði. Hann leggur
einnig áherslu á hve mikilvægt
það var fyrir þingið og málefni
landbúnaðarins að eiga trúnað Al-
þingis og traust í flestum málum.
Hann segir m.a.:
„Það hefur eflaust verið Bún-
aðarfélagi Islands og Búnaðar-
þingi giftudrjúg vöggugjöf að
þjóðkunnir menn og skörungar
stóðu að stofimn félagsins og
einnig þeir, er fyrstir völdust á
Búnaðarþing, og það er forboði
mikillar samvinnu við Alþingi og
ríkisstjórn, að form. landbúnað-
arnefndar á Alþingi 1899 (Pétur
Jónsson), óskar þess þá þegar, er
félagið er stofnað og Búnaðar-
þing kosið, að samvinna takist
milli nefndarinnar og félagsins
um þingtímann. Samvinna við Al-
þingi var félaginu nauðsynleg
vegna þess, að það varð að fá
tekjur sínar að langmestu leyti
með fjárveitingum Alþingis, og
Alþingi var hún nauðsynleg, eða
að minnsta kosti gagnleg, vegna
þess að ætla mátti, svo sem og
raun varð á, að félagið hefði
jafnan, og með tímanum í vaxandi
mœli, yfir meiri búfræðilegri
þekkingu, kunnáttu á búnaðar-
högum og skilningi á þörfum
landbúnaðarins að ráða, en á
nokkrum einum stað öðrum var til
að dreifa. “
Annar meginþáttur ritsins er
„Annáll Búnaðarþinga 1899-
1949“ sem Ragnar Ásgeirsson
ráðunautur tók saman. Þar eru
rakin þing fyrir þing hvaða mál
komu fram og voru til meðferðar
hverju sinni og er glöggt yfirlit
yfir umbótabaráttu bændasam-
takanna á fyrrihluta aldarinnar.
I afmælisriti Búnaðarfélags Is-
lands (1988): „Búnaðarsamtök á
íslandi 150 ára, 1837-1987“ er
„Annáll Búnaðarþinga" skráður
með svipuðum hætti allt til ársins
1988 og er þar að finna yfirlit yfir
þátt Búnaðarþings í málefnabar-
áttu bænda síðari hluta þeirra
aldar sem senn er að kveðja.
„Að fortíð skal hyggja ef
frumlegt skal byggja.
Án fræðslu þess liðna sést ei
hvað er nýtt. “
Svo kvað Einar Benediktsson
við upphaf aldar og sýnir skilning
hins hugumstærsta framfara-
manns þjóðarinnar, á þeim tíma, á
því að til sögunnar má sækja afl
til nýrra sókna.
Því er á engan hátt af vegi
vikið þó að nú sé litið til baka.
Búnaðarþing og þeir sem það hafa
setið og veitt forystu framfara-
baráttu bænda í hundrað ár eiga
það skilið að starfa þeirra sé
minnst, þó ekki sé nema í fátæk-
legum brotum sem aðeins gefa
litla mynd.